ترکیبات موثر در گیاهان دارویی 

ترکیبات موثر در گیاهان دارویی 

 

 

تعریف گیاهان دارویی

تاریخچه استفاده از گیاهان دارویی را می توان با اغاز پیدایش انسان ها بر روی زمین، به طور تقریبی یکسان دانست، زیرا آن ها از گیاهان به عنوان غذا و دارو استفاده می کردند. در واقع انسان اولیه با گذشت زمان و براساس تجربه، آزمون و خطا، مشاهده رفتار حیوانات و نحوه استفاده آن ها از گیاهان، به اثرات برخی از گیاهان در درمان بیماری ها و التیام زخم  ها، پی برد. براساس آثار باستان شناسی، مصریان از نخستین تمدن هایی بودند که از گیاهان دارویی به صورت گسترده در درمان بیماری ها استفاده کرده و از آن ها به منظور تهیه داروهای گیاهی بهره می بردند.

گیاهان دارویی به گیاهانی اطلاق می شود که تمام یا قسمتی از اندام های گیاهی مانند گل، میوه، بذر، ساقه، برگ و ریشه آن دارای ترکیبات موثره بوده و خاصیت درمانی دارد (شکل 1). گیاهان دارویی نسبت به گیاهان دیگر دارای ویژگی های متفاوتی می باشند و اغلب نسبت به آن ها دارای مواد موثره بیشتری بوده و صرفا به همین دلیل توسط انسان ها کشت و کار می شود (شکل 2). استفاده از گیاهان دارویی به صورت تازه خوری رواج کمتری داشته و معمولا پس از گذراندن مراحل فرآوری مانند خشک کردن، عصاره-گیری، استخراج روغن فرار، عرق گیری، استفاده می شوند. گیاهان دارویی از نظر تیپ رشدی به گروه های یکساله، دوساله و چندساله با ساقه چوبی یا علفی، طبقه بندی می شوند.

شکل 1: انواع گیاهان دارویی

شکل 2: مزرعه گیاهان دارویی

معرفی ترکیبات موثره گیاهان دارویی

همانطور که گفته شد استفاده از گیاهان دارویی، قدمتی طولانی داشته و با گذشت زمان و پیشرفت علم، گونه های بسیاری از گیاهان دارویی و ترکیبات موثره موجود در آن ها، شناسایی و استخراج گردیدند. یکی از دلایل استفاده مداوم و تقاضای زیاد برای گیاهان دارویی وجود ویژگی های ناشناخته و پیچیده در ترکیبات موثره آن ها می باشد به طوری که در صورت عدم وجود این ترکیبات، بسیاری از داروهای شیمیایی قابلیت تولید نخواهند داشت زیرا مراحل تولید این ترکیبات موثره به صورت مصنوعی فرآیندی بسیار پیچیده، زمان بر، هزینه بر و دارای اثرات جانبی مخرب می باشد. در برخی از صنایع شیمیایی مانند عطرسازی، تولید مواد شوینده، تولید مواد افزودنی و نگهدارنده مواد غذایی، رنگ های غذایی و ...، جایگزین مناسبی برای ترکیبات موثره گیاهان دارویی وجود نداشته و استفاده از منابع دیگر، موجب کاهش کیفیت محصولات و ایجاد اثرات جانبی در بدن انسان ها خواهد شد.

گیاهان دارویی دارای مواد موثره مختلفی بوده و علم فیتوشیمی (علم شیمی گیاهان) به بررسی ساختار، تغییرات و سیستم تبدیل ترکیبات موثره در طول زندگی گیاه دارویی و سپس در طول مدت انبارمانی می پردازد. براساس علم فیتوشیمی مواد طبیعی موجود در گیاه به دو دسته مواد اولیه (ترکیبات عمومی) و مواد ثانویه طبقه بندی می شود. ترکیبات اولیه مانند کربوهیدارت ها و پروتئین ها، برای بقای گیاه الزامی بوده و بدون آن ها گیاه زنده نمی ماند ولی ترکیبات ثانویه در برخی از گیاهان مانند گیاهان دارویی به دلایل مختلفی مانند تنش های محیطی، حمله موجودات زنده، تولید خواهند شد و موجب حفظ گیاه در برابر خطرات احتمالی خواهد شد.

فرایندهای تولید، انتقال و ذخیره ترکیب های ثانویه در گیاهان نیاز به انرژی زیادی دارد. به عبارت دیگر، تولید این مواد برای گیاه گران و هزینه بر می باشد. نتایج مطالعات نشان داده اند که گیاهان بدون تولید متابولیت های ثانویه اگرچه رشد بیشتری دارند، ولی سازگاری آن ها نسبت به شرایط نامساعد کمتر از گیاهان تولیدکننده این ترکیب ها می باشد، بنابراین میتوان چنین نتیجه گرفت که گیاه هرگز بیهوده این مواد را تولید نمی کند، بلکه آن ها را به منظور اهداف خاصی تولید، ذخيره و ترشح می کند. از ترکیبات موثره گیاهان دارویی می توان به آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغن های فرار، فلاون ها، فلاونوئیدها، موسیلاژها، تانن ها و ..، اشاره نمود. در ادامه به بررسی برخی از ترکیبات موثره گیاهان دارویی می پردازیم.

 

آلکالوئید چیست؟

اولین ترکیبات آلکالوئیدی در سال های 1803 تا 1815 شناسایی گردید. به طور کلی، آلکالوئیدها ترکیبات قلیایی نیتروژن دار ( حاوی یک یا چند نیتروژن) بوده که در واکنش با ترکیبات اسیدی، نمک تشکیل می دهند. آلکالوئیدهای موجود در گیاهان دارویی بسیار متنوع بوده و براساس خصوصیات بیوشیمیایی به سه دسته آلکالوئیدهای حقیقی، پروتو آلکالوئیدها و آلکالوئیدهای کاذب طبقه بندی می شوند. اسامی اغلب آلکالوئیدها به پسوند ine- ختم شده که در واقع اشاره به گروه شیمیایی آن ها (گروه آمین) دارد. نقش اصلی این ترکیبات در گیاهان دارویی به طور کامل شناسایی نشده است اما برخی از دانشمندان معتقدند که این ماده موجب فراری دادن حشرات و جانواران جونده (به دلیل طعم تلخ آلکالوئیدها)، حفاظت گیاه در برابر عوامل بیماری زا، منبع نیتروژن در گیاه و دارای خاصیت هورمونی جهت افزایش رشد گیاه، می باشد (شکل 3).

شکل 3: ترکیبات آلکالوئیدی موجب حفاظت گیاه در برابر عوامل مخرب می شود.

از ترکیبات آلکالوئیدی میتوان به مورفین، کوکائین، نیکوتین، کوئینین، وینبلاستین، وینکریستین، سولامارجین، پاپاورین، تبائین، بربرین، کریپتوپین، کدئین، هیوسین، اتروپین، کانادین و ...، اشاره نمود. آلکالوئیدها را در گیاهان مختلفی مانند گل حسرت، تاتوره، خشخاش، تنباکو، بادمجان، فلفل، کرچک، شوکران، شنبلیله و ...، می توان یافت. اکثر آلکالوئیدهای موجود در گیاهان دارویی بر روی سیستم عصبی مرکزی و محیطی جانداران تاثیرگذار می باشند و بدلیل خاصیت ضدمیکروبی در درمان اختلالاتی مانند تب، درد، آسم، انواع سرطان ها، ایدز، موثر می باشد.

گلیکوزید چیست؟

یکی دیگر از ترکیبات موثره در گیاهان دارویی ترکیبات گلیکوزیدی می باشند. ساختمان شیمیایی گلیکوزیدها دارای دو بخش قندی و غیرقندی است و خاصیت درمانی مربوط به بخش غیرقندی می باشد (شکل 4). فرایند تولید و ساختار این ترکیبات بسیار پیچیده بوده و پس از هیدرولیز به ترکیبات قندی و غیرقندی تفکیک می شود. ترکیبات گلیکوزیدی بر اثر تجزیه یا هیدرولیز توسط آنزیم ها یا اسیدهای مختلف، به ترکیبات مختلفی تبدیل می شوند و هر کدام از این مواد، دارای اثرات درمانی متفاوت می باشند. گلیکوزیدهای سیانوژنیک از هیدرولیز اسید هیدروسیانیک تشکیل شده و آمیگدالین یکی از مهمترین ترکیبات این گروه می باشد. آمیگدالین در ترکیب داروهای ضدسرفه، مسهل و ضددرد وجود داشته و در گیاهانی مانند سیب، گلابی، گوجه، بادام، شبدر، آقطی، کتان، یافت می شود. ترکیبات گلیکوزیدی موجود در گیاهان سنا، سیاه توسه و ریواس در درمان بیماری یبوست و تخلیه کامل روده بسیار موثر بوده و در گروه گلیکوزیدهای آنتراکینون ها طبقه بندی می شوند.

شکل 4: ساختار عمومی ترکیبات گلیکوزیدی

گیاهان دارویی نظیر خرزهره، گل انگشتانه، آلاله، استبرق، حاوی گلیکوزیدهای قلبی (کاردیو گلیکوزید) بوده که در واقع این گروه از گلیکوزیدها بر روی ماهیچه های قلب تاثیرگذار می باشند. گلیکوزیدهای قلبی با افزایش نیروی انقباض عضلانی منجر به افزایش برون ده قلب می شوند که این افزایش در نیروی انقباض عضلانی به وسیله افزایش میزان کلسیم در عضلات حاصل می شود (شکل 5). علاوه بر موارد گفته شده می توان به تیو گلیکوزیدها (حاوی گوگرد)، گلیکوزیدهای فنولیک (دارای عناصر معطر)، گلیکوزیدهای ساپونینی، گلیکوزیدهای کومارینی، اشاره نمود.

شکل 5: قرص دیگوکسین (  digoxin) یکی از انواع داروهایی است که موجب افزایش قدرت عضلانی افراد مبتلا به نارسایی قلبی شده و حاوی گلیکوزیدهای قلبی می باشد.

 

اسانس ها یا روغن های فرار چیست؟

اسانس های معمولا بو و مزه تندی داشته و وزن مخصوص آن ها غالبا از آب کمتر می باشد. از مهمترین گیاهان دارویی حاوی اسانس می توان به گشنیز، رزماری، کاسنی، خانواده نعناع، سداب، میخک، اسطوخودوس، آویشن، بابونه، مریم گلی، کاج و ...، اشاره نمود. اسانس ها اغلب منشا ترپنی، سزکویی ترپن، الکلی، استری و آلدئیدی داشته و در قسمت های مختلفی از گیاه مانند سلول، کرک-های ترشحی، غده ها و مجاری ترشحی، برگ ها، میوه ها، جوانه ها، تولید می شود. به طور معمول حداکثر مقدار اسانس در گیاهان دارویی قبل از مرحله گلدهی می باشد. شناسایی اندام های تولیدکننده اسانس در گیاهان دارویی و استخراج اسانس از همان اندام و حذف اندام های متفرقه، موجب افزایش کیفیت اسانس استخراج شده می گردد. از خواص فیزیکی اسانس می توان به فرار بودن، حل شدن در حلال های آلی، غیرقابل حل بودن در آب، تبخیر در دماهای کمتر از 100 درجه سانتیگراد و بی رنگ بودن اشاره نمود. اسانس ها از طریق تقطیر از گیاهان دارویی استخراج شده و در صنایع مختلفی مانند داروسازی (به دلیل خاصیت ضدعفونی کنندگی، ضدتنشج، ضدتورم و التهاب، ضدخارش موضعی، ضدرماتیسم)، عطرسازی، طعم دهنده ها، ساخت مواد آرایشی، ساخت حشره کش ها و ...، استفاده می گردد. پس از استخراج اسانس، آن ها را می توان در ظروف شیشه ای تیره و در شرایط دمای خنک به مدت طولانی نگهداری نمود (شکل 6). اسانس گیاهان دارویی بر اثر حرارت و تماس با هوای آزاد، خاصیت خود را از دست داده و قابل استفاده نمی باشد.

شکل 6: ظروف مناسب جهت نگهداری اسانس های گیاهی

فلاونوئید چیست؟

این ترکیبات برای اولین بار در سال 1930 از پرتقال استخراج شد و به دلیل عدم شناخت کافی از ساختار آن، ویتامین P نامیده شد ولی امروزه با پیشرفت تجهیزات آزمایشگاهی مشخص شده است که این ترکیب ویتامین نبوده و ساختاری متفاوت نسبت به ویتامین ها دارد. فلاونوئیدها در واقع ترکیبات پلی فنولی بوده و براساس ساختار فیزیکی و محل قرارگیری عناصر مختلف به گروه-های مختلفی مانند آنتوسیانین ها، فلاونول ها، فلاون ها، فلاونون ها ، ایزوفلاون ها، فلاوانول ها، تقسیم بندی می شوند. این مواد به صورت آزاد در بسیار از گیاهان یا همراه با ترکیبات گلیکوزیدی یافت می شوند. مقدار تولید و ترشح فلاونوئیدها در گیاهان دارویی در شرایط تنش های محیطی مانند شوری و خشکی، به منظور حافظت از گیاه و حفظ بقای گیاه، افزایش می یابد. از ترکیبات فلاونوئیدی مهم در گیاهان دارویی می توان به هسپریدین، روتین، سیلی بین، سیلی مارین، نارینجنین، دایدزین، کامفرول، کورستین، اشاره نمود (شکل 7).

از خواص دارویی فلاونوئیدها می توان به خاصیت آنتی اکسیدانی، ضدالتهابی، کاهنده چربی و فشار خون، ضددیابت، ضدالتهاب، ضدسرطان، افزایش ایمنی سیستم عصبی و ...، اشاره نمود. گیاهان تیره کاسنی، تیره پروانه آسا، سداب، علف هفت بند، ماریتیغال، شیرین بیان، سویا، مرزه، تمشک ، بابونه، نعناع، فلفل، بلوبری، سیر، توت فرنگی، چای و ...، حاوی انواع مختلف فلاونوئیدها می باشند.

شکل 7: ساختار شیمیایی برخی از فلاونوئیدهای موجود در گیاهان

موسیلاژ چیست؟

موسیلاژ ماده لزج و چسبنده اي اسـت کـه از انـدام برخـی گیاهان دارویی قابل استخراج می باشد. موسـیلاژ بعنـوان یـک تـرمیم کننده غشاء مخاطی عمل می کنـد. موسـیلاژ یـک محصـول طبیعی آلی گیاهی (کربوهیدرات) با وزن مولکولی بالا (200.000 به بـالا) و ساختمانی پیچیده است. از نظر شیمیایی مشـابه صـمغ ها و پکتین ها هستند اما از نظر برخی خواص فیزیکی با هم اختلاف دارند و در ضمن این مواد در الکل ها غیرمحلول می باشند. از موسیلاژها در صـنایع دارویـی بیشـتر بعنوان اثرات بهم چسبانندگی پودرهـا (Binding )، سـفت کنندگی و قوام دهندگی (Thickening) در سوسپانسـیون ها، باثبات کنندگی (Stabilizing ) و مرطـوب کننـدگی (Humidifying ) برخی پودرها،  اسـتفاده مـی کننـد. موسیلاژها در آب حل شده و پس از جذب آب متورم و حجیم می گردند. موسیلاژها به دلیل خاصیت ضدسوزش آن ها، در درمان زخم های دستگاه گوارش و عفونت های دستگاه تنفسی، پرکاربرد می باشند. موسیلاژها در صنایع غذایی برای متوکسیله کردن، به تعویق انداختن بیاتی نان، تغلیظ کننده و تثبیت کننده و نیز در ژله ها، چاشنی ها و نوشیدنی ها بکار می روند.

نقش موسیلاژ در گیاهان به درستی معلوم نیست اما دانشمندان معتقدند که به عنوان ماده ذخیره ای، منبع ذخیره آب و به طور کلی موجب افزایش مقاومت گیاه به خشکسالی خواهد شد. موسیلاژ را می توان از گیاهانی مانند اسفرزه، به دانه (بذر میوه به) (شکل 8)، ختمی، پنیرک، کتان، خردل سفید، پوست درخت نارون، شنبلیله و ...، استخراج نمود. همانطور که گفته شد موسیلاژها ترکیبات کربوهیدراتی بوده و آناليز موسيلاژها نشان مي دهد كه داراي واحدهاي سازنده اي مانند گالاكتورونيك اسيد، گلوكورونيك اسيد، آرابينوز، گزیلوز، رامنوز، مانوز، گالاكتوز و گلوكز مي باشند.

  

شکل 8: دانه های گیاه اسفرزه (راست) و به (چپ)

ساپونین چیست؟

ساپونين ها گليگوزيدهايي با وزن مولكولي بسیار زياد هستند که از مهمتـرين خـواص فيزيكـي اين مواد حل شدن در آب و ایجاد کف می باشد. در واقع این خاصیت کف کنندگی به دلیل داشتن بخش های آب دوست و چربی دوست در ساختار ساپونین ها می باشد (ساپونين از كلمه لاتين «ساپو» به معناي صابون گرفته شده است) (شکل 9). با استفاده از اين خاصيت سـاپونين هـا، مـردم اروپـا قرن هـا از ريـشه گيـاه طبـي صابوني براي شستشو استفاده مي كرده اند. ساپونين ها با وارد شدن در سیستم گردش خون، سبب هموليز گلبول هاي قرمز خون مي گردند، بنابراین بهتر است مصرف آن ها به عنوان يك ماده نسبتاً سمي تحت نظر قرار گيرد. البته خوردن اين مواد در دز های پایین، نه تنها چندان زيان آور نيست، بلكه ملين و خلط آور نيز هست و حتي مي تـوان از آنهـا بـه عنـوان مـاده ضـدسرفه استفاده نمود. ساپونين ها به عنوان عامل کمک کننده در جذب روده اي ساير مواد دارويي بـه همـراه آنهـا مورد استفاده قرار مي گيرند. سـاپونين هـاي اسـتروئيدي كـه در برخـي از گياهـان تيـره سوسن، آماريليس و تيره هـاي ديگـر وجـود دارد نقـش عمـده اي را در صـنايع جديـد دارويي مخصوصاً در ارتباط با ساخت و عرضه گليكوزيدهاي قلبي موجـود در برخـي گياهان ايفا مي نمايد. از خواص دارویی ساپونین می توان به خاصیت ضدباکتریایی، ضدسرطان، ضددیابت، کاهنده جذب چربی، خلط آوری، خواب آوری، ضدتب، ضدسرفه، افزایش ایمنی بدن، خاصیت آنتی اکسیدانی، اشاره نمود. از گیاهانی مانند چوبک، کندس، شیرین بیان، سدر، جینسینگ، زبان گنجشک، پاپیتال، اشنان و ...، می توان ساپونین استخراج نمود.

شکل 9: ساختار شیمیایی ساپونین ها

تانن چیست؟

تانن ها ترکیبات پلی فنولیکی هستند که در محیط های آبی از طریق اتصال به پروتئین ها و تغییر دادن ساختار پروتئین، موجب رسوب کردن آن ها می شود. تانن در واقع ماده ای است که بر اثر خوردن میوه های نرسیده باعث به وجود آمدن احساس گسی در دهان می شود. نقش اصلی ترکیبات تانن در گیاهان دارویی مشخص نشده اما می توان از خاصیت سختی و قابض بودن تانن ها در درمان بیماری هایی مانند اسهال معمولی، اسهال خونی مزمن، التیام زخم ها، عفونت های دستگاه گوارشی استفاده نمود. تانن در گیاهانی مانند چای سبز، بلوط، سماق، سیب، بارهنگ، پوست گردو، قهوه، زیره، زغال اخته، آویشن، دارچین، وجود دارد (شکل 10).

شکل 10: تانن استخراج شده از پوست گردو

 

منابع

 فرخ زاده، حسن، گیاهان دارویی، فراگیر الوند، 1399

اکرمی، محمد، گیاهان دارویی و مواد موثره، نشر کاروان جهانگردان (ایرانگردان)، 1399

دبیری، حیسنعلی، گیاهان دارویی و ترکیب های طبیعی، وارش وا، 1398

 

 

 

 

 

عصاره، اسانس و عرق گیاهان دارویی چه تفاوت هایی دارند؟

روش های استخراج مواد موثره گیاهان دارویی

 

عصاره محلولی است که حاوی تمام مواد مفید گیاه از جمله تاننها ، موسیلاژها ، اسانس ها و … میباشد.

در حالی که اسانسها بطور عمده، ترکیبات ترپنی یا مشتقات ترپنی را شامل میشوند. این ترکیبات معمولاً از بو و مزه تندی برخوردارند و وزن مخصوص آنها اغلب از آب کمتر است. این مواد به روغن های فرار یا روغن های خاص نیز معروفند.

عرق شامل اسانس که درواقع ماده ی اصلی تشکیل دهنده ی آن است همراه با مقدار زیادی آب است که تشکیل عرق گیاهی را می دهد .

 

1 سال پیش بازدید1938

دیدگاه کاربران فیداست

لطفا دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید