راهنمای کاربردی هرس درختان میوه؛ قسمت اول

به طورکلی هرس عبارت است از: عملیاتی نظیر قطع کامل شاخه، ریشه یا پوست، برگ و یا گل و میوه که به منظور افزایش کمیت و کیفیت انجام می گیرد. هرس یکی از عملیات مهم باغبانی است که از حدود سه هزار سال قبل شناخته شده و مورداستفاده قرار می گرفته است.

برای اینکه هرس طبق اصول فنی و علمی انجام گیرد، باید ابتدا اندام های مختلف هوایی درخت را به خوبی بشناسید. در غیر این صورت، ممکن است در اثر هرس اشتباه، خسارت جبران ناپذیری به درخت وارد آید. ازنظر نکات مربوط به هرس اندام های مختلف درختان میوه دانه دار مانند سیب، به و گلابی و درختان میوه هسته دار نظیر هلو، آلو، گوجه، گیلاس و آلبالو با هم تفاوت هایی دارند.

اندام های مختلف درختان میوه دانه دار از نظر هرس

1) تنه یا ساقه

یک درخت سیب بارور چندساله را در نظر بگیرید. وقتی می خواهید اندام های هوایی آن را از سطح زمین تا نوک درخت مورد شناسایی قرار دهید، ابتدا به بخشی از درخت به نام تنه یا ساقه برمی خورید که در حدفاصل بین سطح زمین و محل انشعاب پایین ترین شاخه از درخت قرار گرفته است. با توجه به آنچه در تعریف تنه درخت ذکر شد و بامشاهده شکل درمی یابید که تنه درخت عموماً فاقد هرگونه انشعابی است. ارتفاع تنه برحسب نوع درخت و فرم پرورش آن، متفاوت است و می تواند از 40 تا 210 سانتی متر تغییر کند. وظیفه ی آوندهای گیاهی موجود در تنه، انتقال شیره ی خام از ریشه به تاج درخت و همچنین انتقال شیره پرورده از تاج به ریشه است.

شکل 1) محل قرارگیری تنه روی درخت

2) پاجوش

گاهی از محل پای درخت، شاخه هایی ایجاد می شوند که پاجوش نام دارند. پاجوش ممکن است از ریشه ی انشعابی( ریشه جوش)خارج شده یا به ساقه وصل شده باشد (ساقه جوش). پاجوش ها را باید از پای درخت جدا نمود،زیرا این شاخه ها مقدار زیادی از شیره گیاه را مصرف می کنند و عموماً میوه ای هم تولید نمی کنند. بااین حال برای ازدیاد بعضی از درختان مثل نخل و موز از پاجوش استفاده می کنند.

شکل 2) محل قرارگیری پاجوش ها

3) شاخه ی اصلی

این نوع شاخه ها مستقیماً از تنه منشعب می شوند و اعضای اصلی تشکیل دهنده ی اسکلت درخت هستند که بر روی آنها شاخه های فرعی، جوانه ها، برگ ها، گل ها و میوه ها تشکیل می گردند.

4) شاخه های فرعی

این شاخه ها دو نوع هستند: نخست آنهایی که مستقیماً از شاخه های اصلی منشعب می شوند و شاخه های فرعی درجه یک نام دارند. دوم شاخه هایی که از شاخه های فرعی درجه یک منشعب می شوند و شاخه های فرعی درجه دو نام دارند. اندام های زایشی یعنی میوه دهنده اغلب بر روی این اعضای درخت تشکیل می شوند.

شکل3) محل قرارگیری انواع شاخه روی درخت

5) شاخه ی نرک یا گورمان

شاخه ای دراز و قوی است که بر اثر تغذیه زیاد، بیش ازحد رشد می کند. رشد این شاخه عمودی است و به علت قدرت رویشی زیادی که دارد میوه به آسانی بر روی آن تشکیل نمی گردد.

6) شاخک یا برندی

شاخه ای باریک و قابل انعطاف است که طولی بین 10 تا 20 سانتی متر دارد. در انتهای شاخه ممکن است یک جوانه چوب یا جوانه گل وجود داشته باشد که در حالت اول آن را شاخه ساده و در صورت دوم یعنی وقتی که به یک جوانه گل ختم می شود آن را شاخک تاجدار می گویند.

شکل4) انواع شاخه ها

7) میخچه یا دارد

میخچه شاخه بسیار کوچکی است که به یک جوانه چوب ختم می شود. طول آن بسته به نوع درخت از 0/5 تا ۴ سانتی متر متغیر است. این عضو در جوانی صاف است ولی بعداً چین خورده می شود. اصول پنجم و ششم هرس درباره این اندام به خوبی صدق می کند. با توجه به این دو اصل، الف: میخچه ممکن است در اثر شرایط تغذیه مناسب ( شیره خام کمتر و شیره پرورده متناسب) به شاخه چه تبدیل شود و در انتهای آن جوانه گل ایجاد گردد. ب: گیاه شیره خام کمتری دریافت نماید، زیادتر از حد رشد کند و شاخه جوانی را تشکیل دهد. پس با کنترل مقدار شیره خام که به مصرف میخچه میرسد می توان شرایط تکامل آن را به یک جوانه میوه دهنده مهیا نمود.

8) شاخه چه یا لامبورد

بین میخچه و شاخه چه تفاوت های عمده ای مشاهده می شود. شاخه چه کمی از میخچه بزرگ تر و از شاخک، کوچک تر است. ضمناً شاخه چه به یک جوانه گل ختم می شود. درحالیکه در انتهای میخچه، جوانه چوب تشکیل می شود.

9) بورس

بورس برآمدگی ضخیم و گوشتی شکلی است که در محل اتصال دم میوه به شاخه میوه دهنده، پس از برداشت میوه به وجود می آید. غالباً روی بورس میخچه یا شاخه چه و گاهی شاخک تشکیل می گردد.

10) جوانه ی چوب یا زایشی

برآمدگی کشیده یا مخروطی شکل است که در جوانب و یا در قسمت انتهایی شاخه ها به وجود میآید. این جوانه بعداً تبدیل به شاخه و برگ می شود.

11) جوانه ی گل

برآمدگی گرد و کروی شکلی است که اغلب در قسمت انتهایی شاخه چه یا شاخک تاجدار قرار دارد. این جوانه بعداً به گل و میوه تبدیل می شود.

شکل 5) انواع جوانه ها

12) جوانه ی انتظار

این جوانه خفته، به صورت غیرفعال یا به اصطلاح منتظر در داخل شاخه به طور مخفی باقی می ماند. با انجام هرس صحیح می توان تعدادی از جوانه های انتظار را به جوانه گل تبدیل کرد.

13) جوانه ی جانبی

جوانه ی جانبی عموماً در محل اتصال برگ به شاخه در طرفین شاخه قرار می گیرد.

14) جوانه ی انتهایی

در انتهای شاخه قرار می گیرد و ممکن است از نوع جوانه چوب یا جوانه گل باشد.

شکل6) انواع جوانه ها

خصوصیات گلدهی در سیب، گلابی و به

سیب، گلابی و به ازنظر گلدهی شباهت زیادی به هم دارند اما تفاوت هایی نیز در این گیاهان مشاهده می گردد.

شکل 7) نحوهی قرارگیری گل ها در سیب، گلابی و به

1- سیب

سیب دارای دو نوع جوانه است: رویشی و مرکب. گل آذین سیب انتهایی یا محدود است و فرم های اهلی آن دارای ۵ یا ۶ گل هستند. در قاعدهی گل آذین چند جوانه رویشی جانبی وجود دارد. جوانه های جانبی عموماً به صورت انتهایی بر روی شاخک ها یا شاخه چه های کوتاهی به وجود می آیند. در بعضی از ارقام، گل ها بر روی جوانه های جانبی شاخه های یکساله به وجود می آیند.

محل تشکیل میوه در ارقام مختلف سیب

از این لحاظ ارقام سیب را به دو دسته تقسیم می کنند: الف- ارقامی که روی شاخه چه میوه می دهند. اغلب ارقام سیب از این دسته اند. ب- ارقامی که در انتهای شاخک ها میوه می دهند.

شکل 8) نحوه ی قرارگیری میوه در ارقام مختلف سیب

2- گلابی

گل آذین گلابی با دو تفاوت عمده به گل آذین سیب شباهت دارد. این تفاوت ها عبارتند از: گل آذین گلابی دارای ۶ تا ۸ گل و نامحدود است. به این صورت که شکوفه های کناری یا جانبی، ابتدا باز می شوند، شکوفه های انتهایی، بعداً باز می شوند.

3- به

در درختان به مشاهده می شود که جوانه ی گل فقط یک گل دارد که در انتهای یک شاخه ی کوتاه مربوط به فصل جاری به وجود می آید.

شکل8) انواع گل آذین در سیب، گلابی و به

انواع درختان برحسب نیاز به هرس

درختان میوه را برحسب نیاز به هرس می توان به سه گروه زیر تقسیم کرد:

گروه اول: شامل درختانی مانند مرکبات است که اصولا در دوران زندگی خود نیاز به هرس ندارند. این درختان بدون هرس به طور طبیعی شکل ویژه خود را پیدا می نمایند و میوه کافی تولید می کنند.

گروه دوم: شامل درختانی مثل سیب، گلابی، بادام، گیلاس و گردو است که باید در چند سال اول به آنها از طریق پیراستن شکل مناسب داد ولی پس از رشد کافی و میوه دادن، هرس را باید به حداقل رساند.

گروه سوم: شامل میوه هایی مانند هلو، انجیر و انگور است که علاوه بر هرس شکل دهی، در دوران بلوغ نیز باید مرتباً پیرایش شوند تا با تولید شاخه های جوان میزان محصول آنها افزایش یابد.

فواید هرس درختان میوه

دلایل و فواید هرس کردن را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:

حذف شاخه های مزاحم، خشک شده، آفت زده،مریض و شکسته برای حفظ سلامتی درخت.
ایجاد شرایط مناسب برای ورود نور و هوا به داخل تاج درخت و خلوت ساختن نقاط شلوغ و متراکم آن.
ایجاد شکل ویژه در تاج گیاه، این امر به ویژه در شکل سازی گیاهان برای تزیین باغ و باغچه از اهمیت خاصی برخوردار است.
ایجاد تعادل بین شاخ و برگ و ریشه، به خصوص در هنگام نهال کاری و جابه جا کردن گیاه، جهت تضمین موفقیت و ایجاد امکان رشد اولیه سریع تر برای آن.
جوان ساختن درختان مسن از طریق حذف شاخه های پیر و وادارکردن درخت به تولید شاخه های جدید.
جلو یا عقب انداختن باروری گیاه و تنظیم گلدهی و ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان محصول و بالا بردن کیفیت محصول تولیدشده.
محدود کردن رشد و کوتاه ساختن گیاه برای تسهیل عملیاتی مانند سمپاشی و برداشت محصول و همچنین به منظور تزیین و ایجاد شکل های زیبا در درختان و درختچه های زینتی.

زمان هرس کردن

بسته به نوع گیاه و هدف هرس، این کار در دو موقع از سال انجام می شود:

1) هرسی که در هنگام رکود یا خواب زمستانه انجام می شود و هرس زمستانه یا خشک نام دارد.

2) هرسی که در دوره ی فعالیت گیاه انجام می گیرد یعنی هنگامیکه دارای برگ و احیاناً گل و میوه است، انجام می گیرد و هرس سبز یا هرس تابستانه نام دارد.

در مورد هر دو نوع هرس باید به این نکته توجه نمود که اصولا هرس، در هر زمان که انجام شود باعث تأخیر در باروری نهال های جوان و کم شدن محصول درختان بارور می شود. بنابراین باید در تمام انواع هرس جانب تعادل رعایت گردد و قطع اعضای گیاه تنها به مقدار لازم و درنهایت احتیاط انجام پذیرد.

هرس های زمستانه: در زمان انجام این نوع هرس، جوانه ها هنوز باز نشده اند و در حالت خواب زمستانه به سر می برند یعنی در پاییز یا زمستان است. درواقع زمانی است که گیاه در خواب به سر می برد و فتوسنتز ندارد. درنتیجه جریان شیره ی خام و پرورده در آوندها بسیار کم است؛ بنابراین هرس خشک روی درختان میوه، درختچه ها و برخی بوته های مناطق معتدل انجام می گیرد که خزان کننده هستند . ازآنجاکه شاخه های درخت حالت خشک دارند، این نوع هرس را هرس خشک می نامند.

انواع هرس خشک یا زمستانه:

1) هرس فرم دهی در نهال های تازه کاشته شده از مهم ترین هرس های زمستانه است. این هرس مهم ترین گام در تشکیل شاخه های اصلی درخت یا بوته آینده به شمار می رود و در حقیقت مبنا و اساس شکل آینده ی گیاه را تشکیل می دهد.

2) حذف شاخه های شکسته، مریض و آفت زده نیز در زمستان پیش از فعال شدن گیاه انجام می شود، زیرا این نوع شاخه ها معمولا پناهگاه و منبع انتشار آفات و بیماری ها هستند.

3) هرس ریشه حتماً باید در زمستان انجام شود.

4) حذف پاجوش و نرک.

شکل9) انواع هرس

هرس های سبز یا تابستانه: این گونه از هرس ها، گرچه همگی به نام تابستانه خوانده می شوند ولی در عمل برحسب نوع، می توان آنها را از اول بهار تا اواخر تابستان انجام داد.

مهم ترین هرس های تابستانه عبارتند از:

1) حذف گل ها و میوه های اضافی که کلا تنک کردن نامیده می شود.

2) ایجاد زخم بر روی پوست ساقه.

3) حذف نرک ها و پاجوش ها.

4) بریدن قسمت های انتهایی شاخه هایی که رشد زیاد دارند.

5) هرس بوته های زینتی به منظور حاشیه سازی و ایجاد اشکال تزیینی.

6) حذف شاخه ها و گلهای خشک.

7) هرس برگ.

شکل 11 ) انواع هرس سبز

هرس شاخه

در بین اعضای مختلف یک گیاه، تعداد و نحوه ی رشد شاخه ها مهم ترین عامل تعیین کننده پایداری درخت در مقابل فشارهای ناشی از وزن میوه، باد، برف و یخبندان زمستانه به شمار می روند. به علاوه نحوه ی قرارگیری شاخه ها و زاویه آنها با شاخه ی اصلی به میزان زیادی بر روی قدرت باروری گیاه و تحمل آن در برابر شرایط نامساعد جوی تأثیر می گذارند.

شکل12) شکل ظاهری درخت قبل و بعد از هرس

به این دلیل هنگام هرس شاخه های یک گیاه باید دقت زیادی کرد که همواره شکل و اندازه نهایی در نظر گرفته شود. در هرس برای ایجاد فرم و شکل مطلوب و همچنین جلوگیری از رشد بی رویه، عقب افتادن باروری و کم شدن محصول سال بعد رعایت نکات زیر ضروری است:

1) در موقع حذف کامل یک شاخه صرفنظر از قطر آن، باید دقت کرد تا برشی که برای هرس داده می شود در پایین ترین قسمت شاخه ای که قرار است حذف گردد و به موازات تنه یا شاخه اصلی ایجاد شود. به طوری که قسمتی از شاخه بریده شده بر روی تنه یا شاخه اصلی باقی نماند. این امر باعث می شود که سطح بریده شده سریعاً توسط بافت پوششی یا کالوس التیام یابد و راه نفوذ عوامل مولد بیماری و پوسیدگی مسدود گردد. اگر برش به طور نامناسب انجام شود قسمتی از شاخه بریده شده بر روی درخت باقی خواهد ماند که ناخنک یا مهمیز نام دارد . این قسمت که به دلیل رشد نکردن پس از مدتی می میرد، موردحمله شدید انواع قارچ ها و باکتری ها قرار می گیرد و دچار پوسیدگی می گردد. پوسیدگی به مرور زمان پیشروی می نماید و به درون درخت می رسدکه درنتیجه ی آن درخت پس از چند سال پوک و توخالی می شود. اگر شاخه ی قطع شده مسن باشد و قطری بیش از 5 سانتی متر داشته باشد، سطح بریده شده را باید با چسب باغبانی دارای سم قارچکش پوشاند تا درخت فرصت کافی برای التیام پیدا کند.

2) هرگاه درختی چند سال هرس نشده باشد و یا بخواهند از ارتفاع درخت کم کنند و درهرصورت به هرسی شدید نیاز باشد، این کار باید در طی چند سال انجام شود تا به تدریج درخت به شکل و اندازه دلخواه درآید. هرس شدید یک باره، باعث خواهد شد که باروری درخت (درصورتیکه هنوز بارور نشده باشد) یک یا چند سال عقب بیفتد و اگر بارورشده باشد، میزان محصول آن برای یک و گاهی چند سال به شدت پایین بیاید و حتی به طور کامل متوقف شود.

شکل13) نحوه ی پوشاندن محل برش به وسیله ی چسب باغبانی و سم قارچ کش

اشکال دیگر هرس شدید یک باره این است که گیاه در سال بعد تعداد زیادی نرک تولید خواهد کرد که حذف آنها در طول فصل رشد، کاری پرزحمت خواهد بود.

3) در هنگام حذف کامل شاخه ها باید دقت کرد که هر چه زاویه ی ایجاد شده شاخه با تنه به قائمه نزدیکتر باشد، شاخه قوی تر است، رشد بهتری می کند و در مقابل وزن میوه و فشارهای خارجی نیز مقاومت بیشتری دارد. بنابراین در هنگام هرس در درجه ی اول باید شاخه هایی حذف شوند که با تنه، زاویه بسته تری می سازند و درنتیجه ضعیف تر هستند.

4) انشعابات دوشاخه ای، آنهایی که قطر یکی از شاخه هایشان از دیگری کمتر است قوی تر از آنهایی هستند که قطر شاخه هایشان مساوی با هم باشد. بنابراین باید کوشش کرد که انشعابات دوشاخه ای نگهداشته شوند که قطر دوشاخه آنها یکسان نیست.

در شکل 14 قسمت الف دوشاخه هم قطر هستند و در قسمت ب دو شاخه هم قطر نیستند. با توجه به توضیحات بالا در موقع هرس، شاخه های شکل الف قطع می گردد و شکل ب نگهداشته می شود.

شکل 14) شاخه با انشعابت دوشاخه

5) در هنگام سرزنی معمولا یک سوم تا نصف انتهای شاخه های طویل حذف می شود.

6) وضعیت محل برش نسبت به اولین جوانه نزدیک به آن، در نحوه ی رشد شاخه و شكل درخت بسیار مؤثر است. یعنی اگر جوانه مذكور در قسمت فوقانی شاخه قرار گرفته باشد، در اثر رشد تبدیل به شاخه ای خواهد شد كه تقریباً به طور عمودی رشد می کند و به بالا خواهد رفت. اگر جوانه در زیرشاخه قرار گرفته باشد بسیار نزدیک به افقی رشد خواهد نمود. با توجه به این موضوع می توان با انتخاب محل برش در هرس سرزنی شكل درخت و میزان گسترش تاج آن را كنترل كرد.

یعنی اگر درختی داریم که به طور طبیعی تاجی گسترده دارد و هدف متراكم كردن شاخ و برگ آن است، باید جوانه در قسمت فوقانی باقی گذاشته شود. برعكس اگر هدف پخش و گسترده كردن تاج درختان و بوته هایی باشد که بهطور طبیعی رشد عمودی دارند، باید جوانه در قسمت زیرین شاخه باقی گذاشته شود. هرچه یک شاخه عمودی تر باشد چون شیره ی گیاهی در آن راحت تر و سریع تر جریان می یابد، رشد سریع تر و بیشتری نیز خواهد داشت.

شکل 15 ) انجام عمل هرس برای ورود نور به مرکز تاج درخت

8) در گیاهان باغبانی و به ویژه درختان میوه برای تولید محصول زیاد و مرغوب باید نور با شدت كافی به تمام نقاط تاج و بخصوص به قسمت های داخلی آن برسد. برای این منظور باید در هنگام هرس سعی کرد که با حذف شاخه های اضافی قسمت های وسط، تاج را در حد لازم و متعادل باز نگاه داشت. در این حالت شاخه هایی باید هرس شوند كه به طور مورب و كج درون تاج رشد می کنند و علاوه بر سایه اندازی، مزاحم سایر شاخه ها نیز هستند.

8) بسیاری از امراض و آفات، در سطح و یا داخل شاخه های خشکیده زمستان گذرانی می کنند، ازاینرو لازم است در تمام طول فصل سال و به خصوص در زمستان تمام شاخه های شكسته و خشکیده بریده و سوزانده شوند. این عمل به خصوص در مبارزه با آفاتی مانند انواع چوب خوارها، پوست خوارها و سوسک های شاخك بلند از اهمیت زیادی برخوردار است.

9) نحوه ی برش شاخه ها باهم متفاوت است.

شاخه های چوبی جوان و یک ساله را كه معمولا قطری در حدود 0/5 تا 1 سانتی متر دارند باید به كمك قیچی باغبانی و با برشی حدود 0/5 سانتی متر بالاتر از جوانه قطع شوند. به طوریکه این برش به صورت مایل و در جهت مخالف جوانه انجام گیرد.

شکل16) نحوه ی برش صحیح شاخه

گاهی هنگام قطع شاخه های کلفت و سنگین، پس از آنکه عمق برش به حدود نصف قطر شاخه رسید، در اثر وزن زیاد، بقیه شاخه می شکند که همراه خود قسمتی از پوست و چوب تنه را قطع و زخمی می کند که به سلامتی درخت آسیب میزند. برای جلوگیری از این امر باید چنین شاخه هایی را با سه برش قطع کرد.