علف های هرز مزارع برنج و روش های کنترل آن ها

علف های هرز  مزارع برنج و روش های کنترل آن ها

مقدمه

مراحل داشت، یکی از مهم ترین مراحل پرورش گیاه برنج می باشد، به طوری که اگر در این مرحله سهل­انگاری شود محصول نهایی، یک محصول بی­کیفیت و کم­بازده خواهد بود. کوددهی، آبیاری، کنترل بیماری و آفت و کنترل علف های هرز از مهم ترین مراحل داشت گیاه برنج می باشد. به طور کلی علف هرز به گیاهی اطلاق داده می شود که با گیاه اصلی مزرعه در بهره­گیری منابعی مانند نور، آب، فضا، مواد غذایی رقابت کرده و می تواند گیاه اصلی را تضعیف یا از بین ببرد. گیاه برنج نیز مانند دیگر محصولات کشاورزی از این مشکل، آسیب های فراوانی دیده و برای رفع آن، ابتدا باید این گیاهان شناسایی نموده و در ادامه بهترین روش کنترل، برای حذف این گیاهان به کار برده شود.

تعریف علف های هرز

هر گیاهی که در مزارع یا باغات به طور ناخواسته و خودرو رشد کرده و برای گیاه اصلی یک رقیب به حساب آید، علف هرز نامیده می شود. در واقع بعضی از علف های هرز ممکن است خاصیت دارویی و خوراکی نیز داشته باشند ولی به دلیل ایجاد مزاحمت برای گیاه اصلی مزرعه، علف هرز شناخته شده و باید از بین برود. قدرت جوانه زنی بالا، تولید بذر زیاد، روش های تکثیر متفاوت، تحمل شرایط نامساعد محیطی، قوه نامیه بالای بذر بعد از چند سال، رشد سریع، ترشح مواد بازدارنده رشد و ... از ویژگی های مهم علف های هرز بوده که توانایی بقای آن­ها را در مزرعه افزایش می دهد و گیاه اصلی در رقابت با علف هرز مغلوب می شود.

مضرات علف های هرز

هر چقدر علف هرز رشد سریع­تری داشته باشد و در مزرعه سریع­تر ظاهر شود، خسارت­های بیشتری را ایجاد می­کند. در واقع با سایه­افکنی و جذب بیشتر مواد غذایی و آب، موجب ضعیف شدن گیاه اصلی شده و اگر توسط کشاورز از زمین اصلی حذف نشود، گیاه اصلی را از بین می­برد. علف های هرز میزبان مناسبی برای تخم گذاری و زمستان­گذارنی برخی از آفات و عوامل بیماری­زا می باشند و اگر به درستی کنترل نشوند گیاه اصلی هر ساله دچار بیماری و آفت­های مختلف می شود. گیاه برنج به آب فراوانی احتیاج دارد و به همین منظور کانال های مختلفی در اطراف مزرعه برای آبرسانی احداث می شود. رشد علف های هرز در کانال ها موجب مسدود شدن و هدررفت منابع آبی می شود. ترکیب بذور علف های هرز با بذور گیاه برنج نیز یکی دیگر از مشکلات علف های هرز می باشد که موجب کاهش کیفیت محصول و بازارپسندی آن خواهد شد و به دلیل نامرغوب بودن، نمی توان از این منابع بذری برای سال بعد استفاده نمود. علف های هرز موجود در مزارع برنج به دلیل رشد سریع­تر از برنج و داشتن برگ­های بیشتر و سنگین­تر موجب خوابیدگی بر روی گیاه اصلی شده و چون گیاه اصلی رشد کمتری داشته به همین دلیل توانایی مقابله با علف هرز را نداشته و خم می شود و  دانه های موجود در خوشه ی آن با زمین تماس پیدا کرده و به دلیل وجود آب، پوسیده خواهد شد و در نهایت در عملکرد محصول تاثیر خواهد داشت.

معرفی علف های هرز مزارع برنج

گونه های زیادی از علف های هرز در مزارع برنج شناسایی شده است ولی حدود 30 گونه در مزراع برنج ایران گزارش شده است. البته تمامی این 30 گونه خسارت­های سنگینی نداشته و تعداد کمی از آن­ها باعث ایجاد مشکلات عمده می شود. برای شناسایی و طبقه­بندی علف های هرز معیارهای متفاوتی وجود دارد که می توان به چرخه زندگی (یکساله، دوساله، چند ساله)، خصوصیات مرفولوژیکی (تک لپه، دولپه)، خصوصیات فیزیولوژیکی (سه کربنه ، چهار کربنه)، زیستگاه (آبزی، خشکی­زی) آن­ها و واکنش به علف کش ها اشاره نمود. در ادامه به بررسی گونه های مهم علف های هرز در مزارع برنج می­پردازیم.

1- سوروف (Echinochloa cruss)

سوروف گیاهی یکساله و باریک ­برگ بوده و از مهم ترین و شایع­ترین علف های هرز مزراع برنج می باشد. متعلق به خانواده گرامینه و بسیار شبیه به برنج، دارای برگ­های کشیده و باریک با ارتفاع 40 سانتیمتر، ارتفاع بوته به یک تا دو متر رسیده و بذر زیادی تولید می­کند. در مراحل اولیه رشد تنها تفاوت آن با گیاه برنج، وجود زبانک و گوشوارک در گیاه برنج بوده و شناسایی آن فقط توسط کشاورزان قدیمی و باتجربه امکان­پذیر است. (شکل 1) دقت کارگران در هنگام نشاء و شناسایی سوروف و جلوگیری از انتقال آن به زمین اصلی، یکی از راه­های مهم مبارزه علیه این گیاه مهاجم می باشد. در روش های شیمیایی نیز علف کش هایی مانند مولینیت، اگزادیازون، پنتیوکارپ، اکسادیارژیل، پروپانیل در کنترل سوروف موثر هستند.

شکل 1: گیاه سوروف

2- بندواش (paspalum distichum L)

یک گیاه چند ساله از خانواده poaceae و به صورت جنسی و غیرجنسی (استولن و ریزوم) در سطح مزرعه تکثیر می شود. برگ­های باریکی داشته (طول 5 تا 15 سانتیمتر و عرض 2 تا 7 میلیمتر) و خوشه آن به صورت v شکل می باشد (شکل 2). به دلیل گسترش غیرجنسی و سریع، یکی از مهم ترین و فراوان­ترین علف هرز موجود در مزارع می باشد (شکل 3). با رویش این علف هرز در کانال های آب، از سرعت جریان آب کاسته می شود ولی حذف کامل آن نیز در کانال های خاکی موجب فرسایش آن می شود پس به همین دلیل با حذف دستی و نگهداری حدودا 2 تا 3 سانتیمتر از این گیاه بر روی خاک، می توان مشکل جریان آب را برطرف نمود. با عملیات­های به­زراعی و مناسب (شخم مناسب و مدفون شدن اندام هوایی زیر خاک) می توان رشد این گیاه را کنترل نمود. از علف کش های موثر می توان به گلیفوسیت 5/1 تا 2 درصد اشاره نمود.

شکل 2: خوشه V شکل بندواش

شکل 3 : رشد سریع گیاه بندواش در مزارع برنج

3- اویارسلام بذری (cyperus difformis L)

گیاهی یک ساله و باریک برگ از خانواده سیپراسیه که ارتفاعی حدود 60 تا 70 سانتیمتر دارد و از گیاه برنج کمی کوتاه­تر است (شکل 4). این گیاه با جذب مواد غذایی و آب برای برنج مشکلاتی را به وجود می­آورد و در اکثر مزارع شمال کشور وجود دارد. در مراحل اولیه رشد به دلیل حساس بودن به شرایط غرقابی می توان با تنظیم آب، این گیاه را از مزرعه حذف نمود. علف کش هایی مانند بوتاکلر، اکسادیازون، بنتازون، سینوسولفورون برای مبارزه با این علف هرز پیشنهاد می شود.

شکل 4: گیاه اویارسلام بذری

4- پیزر (schoenopleotus mucronatus)

گیاهی به ارتفاع یک متر، باریک برگ، چند ساله، از خانواده سیپیراسه، دارای گل آذین خوشه، تکثیر از طریق بذر، ریزوم و غده می باشد (شکل 5). در مزارع برنج گیلان و مازندران رقابت زیادی در جذب مواد غذایی و آب با گیاه اصلی دارد. به دلیل وجود اندام زیرزمینی، تنها حذف اندام هوایی به ریشه­کنی آن کمکی نمی­کند بنابراین استفاده از علف کش هایی مانند بن سولفورون متیل و یاسینوسولفورون در جمعیت­های بالا توصیه می شود.

شکل 5: بوته گیاه پیزر در مزارع برنج

5- قاشق واش یا بارهنگ آبی (Alisma plantago aquatica L)

از خانواده آلیسماتاسه، ارتفاع 60 سانتیمتر، دائمی، پهن برگ، رشد به صورت تک بوته و تکثیر آن از طریق بذر می باشد. گیاه جدیدی بوده و امروزه یکی از علف های هرز مزارع شمال کشور به حساب می­آید (شکل 6). گیاهی آبدوست و با نام­های محلی ملاقه واش، کترا واش نامیده می شود. از جمله علف کش های رایج می توان به بن سولفورون متیل و بنتازون اشاره کرد.

شکل 6: گیاه قاشق واش یا بارهنگ آبی

6- سل واش (monochoria vaginalis)

یک گیاه غیربومی، از خانواده pontederiaceae، پهن برگ، تک­لپه، یک ساله، با ارتفاع حدودا 50 سانتیمتر و از طریق بذر تکثیر می شود (شکل 7). به دلیل ارتفاعی کوتاه­تر از برنج، مشکل سایه­اندای نداشته ولی آب و مواد غذایی را از دسترس برنج خارج می­کند. رشد بسیار سریعی داشته و در صورت عدم کنترل، سطح زمین را اشغال می­کند. برای حذف این گیاه علاوه بر وجین و حذف مکانیکی، استفاده از سمومی مانند ستاف چند روز قبل از نشاکاری توصیه می شود.

شکل 7: گیاه سل واش

7- آزولا (Azolla filiculoides)

آزولا یا سرخس آبی یک گیاه غیر بومی در ایران بوده و معمولاً بر روی آب­های راکد و آرام رشد می­کند، در واقع تمام سطح آب از این گیاه پوشانده می شود (شکل 8). برگ­های بسیار کوچک و حساس داشته و ریشه­های آویزان از آن به مکانی متصل نمی باشد و با حرکت جریان آب این گیاه نیز به حرکت درآمده و در مکانی دیگر به رشد خود ادامه می دهد (شکل 9). آزولا با رشد سریع خود و پوشش­دهی بالا، مانع از نفوذ نور خوشید و اکسیژن به سطح زیرین خود شده و میکروارگانیسم­ها و گیاهان موجود در آب، با مشکلات متعددی مواجه خواهند شد. البته با رهاسازی به موقع اردک در مزرعه می توان از گسترش این گیاه جلوگیری نمود و اگر مزرعه به این گیاه آلوده شده کشاورز باید مصرف کودهای فسفاته را تا ریشه­کنی و حذف این گیاه به تاخیر بیاندازد چون کود فسفاته محرک رشد این گیاه می باشد.

شکل 8: آزولا با رشد بسیار سریع، کاملا سطح آب را در برمی ­گیرد.

شکل 9: نحوه­ی قرارگیری ریشه گیاه آزولا در آب

8- دونیش یا دودندان (bidens tripartite)

گیاهی یکساله، از خانواده compositae، ارتفاع یک متر، دارای برگ­های متقابل و میوه فندقه که به وسیله سیخک­های به اجسام دیگر می­چسبد و به مکان­های دیگر انتقال پیدا می­کند (شکل 10). اکثرا در کنار مرزها و حاشیه­ی مزارع رشد می­کند. از علف کش های مرسوم می توان به بنتازون و سینوسولفورون اشاره نمود.

شکل 10: گیاه دونیش یا دو دندان

9- گل آردی (eclipta prostrate)

گیاهی نسبتاً آبدوست، از خانواده compositae، یکساله، پهن­برگ، سریع­الرشد و تکثیر از طریق بذر می باشد. اگر شرایط رشدی مناسبی در اختیار داشته باشد ارتفاعش از گیاه برنج بیشتر شده و علاوه بر جذب مواد غذایی، بر روی گیاه سایه­اندازی می­کند (شکل 11). از علف کش های مهم در نابودی این گیاه می توان به بنتازون، گلیفوزیت و سینوسولفورون اشاره کرد.

شکل 11: گیاه گل آردی

روش های کنترل علف های هرز

برای کسب نتیجه مطلوب در حذف یا کنترل علف های هرز، تنها یک روش کارایی ندارد بلکه استفاده همزمان از دو یا چند روش، می تواند نتیجه رضایت­بخشی را به وجود بیاورد. کنترل زراعی، کنترل مکانیکی، کنترل بیولوژیک، کنترل شیمیایی از جمله روش های موثر در کنترل علف های هرز می باشد.

 کنترل زراعی: در این روش با استفاده از انتخاب رقم مناسب، مدیریت آب، تناوب کشت، انتخاب بهترین زمان کاشت، مدیریت بهینه کود، انتخاب مناسب تراکم گیاه، استفاده از بذر مرغوب و خالص، دقت در انتقال نشا عاری از علف هرز به زمین اصلی، استفاده از کود دامی کاملا پوسیده، خاک­ورزی با عمق مناسب و ... از رشد علف های هرز به میزان قابل توجهی کاسته می شود. اگر این پارامترها به درستی انجام شود، استفاده از روش های دیگر را به حداقل می­رساند.

کنترل مکانیکی: حذف فیزیکی یکی از روش های قدیمی در کنترل علف های هرز می باشد، در واقع با وجین کردن علاوه بر حذف علف هرز، خاک نیز هوادهی می شود و رشد گیاه را بهبود می­بخشد (شکل 12). در این روش علاوه بر نیروی انسانی، در مزارعی که نشاء برنج به صورت مکانیزه کشت شده است، می توان از ماشین­آلات کشاورزی نیز استفاده نمود (شکل 13). این روش برای اکثر علف های هرز مناسب بوده و برای نابودی گیاهان چندساله باید تمام اندام زیرزمینی آن از زمین خارج شود تا مجددا جوانه نزنند. با رشد گیاه و افزایش ارتفاع، این روش کارایی خود را از دست داده و با ورود کارگر به زمین، گیاه دچار آسیب می شود.

شکل 12: حذف علف های هرز توسط نیروی کارگر

شکل 13: یکی از مزیت­های استفاده از ماشین آلات، صرفه ­جویی در هزینه و وقت می باشد.

کنترل بیولوژیک: در واقع در این روش از دشمنان طبیعی علف های هرز برای مبارزه و نابودی آن­ها استفاده می­کنند. از ویژگی های عامل بیولوژیک می توان به مواردی مانند تولیدمثل سریع، سازگاری سریع با محیط، عکس­العمل سریع و حذف مناسب علف هرز، بی­ضرر بودن برای گیاه برنج و .. اشاره کرد. البته این روش نسبت به روش های دیگر در ایران رونق کمتری دارد و در اکثر موارد از اردک و ماهی برای از بین بردن علف هرز و بذور و آفات استفاده می شود ولی در اکثر نقاط دنیا از قارچ­های پارازیت علف های هرز، حشرات پارازیت، باکتری­های پارازیت، ویروس­های پارازیت و گیاهان پارازیت برای کنترل بیولوژیک استفاده می شود.

کنترل شیمیایی: اگر هجوم علف های هرز با روش های قبلی کاهش پیدا نکرد باید از روش های شیمیایی استفاده نمود. بهترین زمان استفاده از سموم، مراحل اولیه رشد گیاه اصلی و علف هرز می باشد چون گیاه ارتفاع زیادی نداشته و عبور و مرور به راحتی امکان­ پذیر است. در واقع در مرحله 2 تا 3 برگی علف های هرز، مقاومت کمتری نسبت به علف کش  داشته و سریع­تر از بین می­روند. یک تا دو روز بعد از استفاده از علف کش  نباید بارندگی رخ دهد بنابراین با استفاده از داده­های هواشناسی بهترین زمان باید انتخاب شود. برای نتیجه­گیری بهتر توجه به اطلاعات درج شده بر روی  قوطی­های علف کش ها، بسیار ضروری می باشد.

منابع:

میرکمالی، سیدحسین، راهنمای علف های هرز مزارع برنج و روش های مبارزه، آموزش کشاورزی وابسته به دفتر خدمات تکنولوژی آموزشی وزارت جهاد کشاورزی، 1386

عرب­زاده، بهروز، برنج: رشد و نمو گیاهی، نیاز آبی، آفات و بیماری­ها، مدیریت علف های هرز، سپیده آقاجانی، 1381

باغستانی، محمدعلی، علف کش ها و علف های هرز مهم ایران، مرکز نشر دانشگاهی، 1390