نکات مهم در مورد عوامل بیماری زای گیاهی

نکات مهم در مورد عوامل بیماری زای گیاهی

هر آنچه که باید در مورد عوامل بیماری زای گیاهی بدانید

نه تنها انسان ها بلکه کلیه جانوران روی کره زمین برای انجام فعالیت های خود به انرژی نیاز دارند. اولین واحد و جزء در زنجیره غذایی، گیاهان هستند و از زمانی که بشر خود را شناخت زندگی خویش را مدیون گیاهان و رشد آنها دید. گیاهان نور خورشید را جذب کرده و انرژی شیمیایی تولید می کنند و بدین شکل جانوران مختلف با خوردن گیاهان انرژی مورد نیاز خود را به دست می آورند. موضوعی که ما در این متن قصد داریم در مورد آن اطلاعاتی را در اختیار شما قرار دهیم عواملی است که باعث ایجاد بیماری در گیاهان می شوند. اینکه این عوامل چه هستند و چرا شناخت و آشنایی با آنها برای هر باغدار و کشاورزی مورد نیاز است مبحثی است که ما امروز می خواهیم در مورد آن نکاتی را با شما به اشتراک بگذاریم.

چرا شناخت عوامل بیماری زای گیاهی مهم است؟

همان طوری که می دانید همه موجودات از نظر غذایی به هم وابسته هستند و این وابستگی را در قالب یک زنجیره غذایی تعریف می کنند. زمانی که به زنجیره غذایی که زیست شناسان تعریف کرده اند نگاه می کنید اولین موردی که مشاهده خواهید کرد گیاهان سبز هستند. گیاهان در ابتدای زنجیره قرار دارند و به همین دلیل سلامت آنها می تواند بر روی سلامت زندگی سایر موجوداتی که در حلقه های دیگر این زنجیره قرار گرفته اند تاثیرگذار باشد. توجه داشته باشید که این تاثیرگذاری، مستقیم است و هر گونه نقص و اشکالی که گیاهان با آن مواجه شوند خواسته و ناخواسته زندگی موجوداتی که از گیاهان تغذیه می کنند را نیز تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.

کاهش بازدهی محصول و در نهایت کاهش درآمد یک کشاورز و یا باغدار از دیگر مسائل مهمی است که افراد را ملزم می کند تا با عواملی که باعث ایجاد بیماری در گیاهان می شوند آشنایی اجمالی پیدا کنند. وقتی محصول یک کشاورز تحت تاثیر عوامل بیماری زا به انواع مختلف بیماری مبتلا می شود احتمال آنکه بتواند محصول خود را به فروش برساند و یا با قیمتی که مد نظر داشته آن را در بازار عرضه کند به شدت کاهش می یابد. اینجاست که کشاورزی که چند ماه از عمر خود را برای نگهداری و مراقبت از باغ و مرزعه خود صرف کرده دچار ضررهای مالی می شود و نمی تواند سود مورد نظر را به دست آورد. البته این در صورتی است که این فرد بتواند محصول بیمار خود را به فروش برساند؛ اگر اقدام برای مبارزه با بیماری دیر انجام شده و نتوان محصول را نجات داد عملا تمام زحمات کشیده شده از بین خواهد رفت و کشاورز می ماند  و محصول که کسی حاضر نیست آن را خریداری کند.

عوامل بیماری زای گیاهی

عواملی که باعث می شوند گیاهان دچار بیماری شوند در چند دسته خلاصه می شوند که به شرح زیر است:

·        غیر انگل ها

·        قارچ ها

·        ویروس ها

·        باکتری ها

·        مایکوپلاسماها

·        نماتدها

از آنجایی که هدف همه افرادی که در حوزه کشاورزی فعالیت می کنند تولید محصولاتی سالم و با کیفیت است توصیه می کنیم ادامه این متن را با دقت مطالعه کنید.

 

 

غیر انگل ها

بیماری هایی که توسط غیر انگل ها به وجود می آیند مسری نبوده و از یک گیاه یا درخت به گیاه یا درخت دیگری منتقل نخواهد شد. موضوعی که باعث ایجاد این بیماری خواهد شد بیشتر به دلیل شرایط محیطی از جمله شرایط خاک بر می گردد. برای مثال اگر در خاک یک مرزعه کمبود و یا زیاد بودن یک عنصر وجود داشته باشد بیماری های انگلی خود را نشان می دهند. علاون بر این، ناسازگاری که بین پیوندک و پایه ممکن است وجود داشته باشد نیز خود می تواند یکی از عوامل ایجاد کننده بیماری های غیر انگلی در گیاهان شود. بالا بودن و یا پایین اسیدیته (PH) خاک نیز می تواند شرایطی را فراهم کند که گیاه به بیماری مبتلا شود.

موضوعی که در مورد این نوع بیماری باید بدانید آن است که گاهی اوقات بیماری های گیاهی غیر انگلی قابل درمان بوده و گاهی اوقات نیز قابل درمان نیستند. برای مثال وقتی یک زمین با کمبود آهن مواجه است می توان از کودهایی که حاوی این عنصر هستند استفاده کرد و بیماری را به راحتی از بین برد. در شرایطی که بین پایه و پیوندک ناسازگاری ایجاد می شود هیچ راه درمانی نمی توان برای آن ارائه کرد و تنها باید سعی کرد از ارقامی استفاده نمود که تحقیقات سازگار بودن آنها را ثابت کرده است.

نامساعد بودن شرایط جوی و محیطی نیز می تواند باعث ایجاد بیماری شود. وجود آفتاب داغ و سوزان در محل  باغ نیز یکی از عوامل ایجاد کننده بیماری های گیاهی است. برای مثال کنده شدن پوست درختان و یا سوختن پوست درخت از جمله عوارضی است که در مناطقی با آفتاب داغ و سوزان مشاهده می شود. با برخی ترفندها مانند رنگ کردن تنه درختان می توان از بروز این نوع بیماری غیر انگلی جلوگیری کرد.

 

قارچ ها

 

 

قارچ ها نیز از دیگر عواملی هستند که می توانند باعث ایجاد بیماری شوند. قارچ ها، میکروارگانیسم بوده و در واقع موجوداتی هستند با چشم و بدون حضور میکروسکوپ دیده نمی شوند. به همین دلیل است که نام میکروارگانیسم برای آنها انتخاب شده است. این گروه از عوامل بیماری زا در همه جا یافت می شوند؛ از آب و هوا و خاک گرفته تا روی پوست بدن انسان ها و جانوران و گیاهان. برخی از آنها مفید هستند و برخی دیگر مضر و انواعی از آنها که مضر هستند می توانند باعث ایجاد بیماری های گیاهی شوند.

قارچ و گیاهان در برخی جنبه ها به هم شباهت دارند اما از آنجایی که گیاهان کلروفیل (رنگدانه ای به رنگ سبز که زندگی گیاه به آن وابسته است و برای تولید انرژی حضور آن لازم و ضرروی به نظر می رسد. این ماده به گیاه کمک می کند تا نور خورشید را به دام انداخته و انرژی که نیاز دارد را از آن جذب کند) دارند، می توانند مواد مورد نیاز برای زندگی و بقا را خود به تنهایی تولید کنند اما قارچ ها از وجود کلروفیل و یا سبزینه ها بی بهره هستند و امکان اینکه خود به تنهایی بتوانند اعمال مورد نیاز برای بقا را انجام دهند ندارند.

قارچ ها با اندام هایی به نام هاگ تولید مثل می کنند. هاگ ها نیز بسیار کوچک بوده و بدون مسلح کردن چشم به ابزارهایی مانند میکروسکوپ، انسان قادر نیست آنها را مشاهده کند.

نکته ای که خوب است در مورد زندگی قارچ ها بدانید این است که معمولا این گروه از عوامل بیماری زا در فصل زمستان به خواب رفته و زمستان را بر روی بذر گیاه، خاک و سطح و یا درون مواد پوسیده گیاهی می گذرانند. وقتی شرایط جوی برای رشد و فعالیت این گروه آماده شد آنها فعالیت خود را از سر گرفته و شروع به تولید مثل و بروز بیماری های قارچی می کنند.

قسمتی از گیاه که معمولا توسط این قارچ ها مورد حمله واقع می شود می تواند اندام های هوایی گیاه مانند ساقه، برگ، میوه و یا گل باشد و یا اندام هایی که در زیر خاک قرار می گیرند مانند ریشه، سوخ و یا ساقه رونده زیر زمینی باشد.

کشاورزانی که قصد دارند با این گروه از عوامل بیماری زا مبارزه کنند باید از بروز بیماری جلوگیری کرده و بهتر است به جای آنکه دنبال روش هایی برای مقابله با بیماری باشند از قبل تجهیزات و آمادگی لازم برای جلوگیری از بروز آن را تهیه نمایند.

ویروس ها

 

یکی دیگر از عوامل بیماری زای گیاهی ویروس ها هستند. ویروس ها نیز ماند قارچ ها به راحتی و با چشم دیده نمی شوند و برخی معتقدند که اساسا ویروس ها را نمی توان جزء جانوران زنده به حساب آورد، اما برخی دیگر از متخصصان اعتقاد دارند که چون آنها می توانند تولید مثل کرده و جمعیت خود را زیاد کنند در نتیجه باید آنها را جزئی از جانوران زنده به شمار آورد.

نکته دیگری که می توان در مورد ویروس ها عنوان کرد این است که آنها می توانند در داخل موجودات زنده باقی مانده، رشد کرده و تولید مثل نمایند. انتقال ویروس ها از یک گیاه به گیاه دیگر با روش های مکانیکی امکان پذیر است. برای مثال اگر قسمتی از یک گیاه که به بیماری ویروسی آلوده شده است به قسمت دیگری از گیاهی که سالم است برخورد کرده و یا ساییده (مالیده) شود در این صورت بدون شک گیاه سالم نیز به بیماری مبتلا خواهد شد. گاهی اوقات اگر دست انسان نیز به ویروس های بیماری زای گیاهی آلوده باشد باز هم احتمال انتقال بیماری وجود دارد.

تمامی ویروس های گیاهی می توانند از طریق روش هایی که گیاهان به کمک آنها زیاد می شوند (ازدیاد نباتات یا گیاهان) انتقال پیدا کنند. برای مثال قلمه زدن، خواباندن و پیوند زدن از جمله روش هایی است که می تواند بیماری ویروسی را انتقال دهد. البته در برخی موارد ممکن است بیماری از طریق بذرها نیز منتقل شود.

ویروس ها برای انتقال پیدا کردن، به ناقل یا حمل کننده نیاز دارند. از جمله حمله کننده ها می توان به پشه ها، حشرات، کنه ها، نماتدها و قارچ ها اشاره کرد. این ناقلین به راحتی قادرند ویروس ها را از یک مزرعه یا باغ به مرزعه یا باغ دیگری انتقال دهند.

موقعی که بیماری های ویروسی در مزرعه شیوع پیدا می کنند همراه با بروز چندین علامت هستند. از جمله این علائم می توان به موزاییکی شدن و یا ابلق شدن برگ ها اشاره کرد. البته این امکان نیز وجود دارد که در گیاهانی که پذیرنده و یا میزبان ویروس عنوان می شوند هیچ علامتی ظاهر نشود و گیاه بیمار به سرعت از بین برود.

برای آنکه بتوان با بیماری های ویروسی مبازره کرد باید به سراغ پیشگیری رفت. همان طوری که گفتیم برخی از بیماری های ویروسی به سرعت بروز کرده و ممکن است با سرعت چندین برابری، گیاه را از بین ببرند. بنابراین برای آنکه درختان باغ به این نوع بیماری گرفتار نشوند باید از بذرها و نهال های سالم، پایه و پیوندک های سالم، انتخاب ارقامی که در برابر بیماری های ویروسی مقاوم هستند و همچنین انجام عملیات های زراعی به مبارزه پیشگیرانه با این بیماری رفت.

 

 

مایکوپلاسماها

 

یکی دیگر از موجوداتی که باعث ایجاد بیماری های ویروسی در گیاهان می شود مایکوپلاسماها هستند. این دسته نیز مانند ویروس ها و قارچ ها با چشم غیر مسلح (بدون استفاده از میکروسکوپ های پیشرفته) قابل رویت نیستند. قبلا این دسته را جزء ویروس ها به شمار می آورند اما بعدها با تحقیقات بیشتری که در این زمینه انجام شد مشخص شد که مایکوپلاسماها را می توان در یک دسته و گروه جداگانه نیز قرار داد.

یکی از قسمت هایی که در گیاهان وجود دارد و نقش نقل و  انتقال مواد غذایی را بر عهده گرفته است آوندها هستند. مایکوپلاسماها در بافت های آبکش دیده شده و به همین دلیل از طریق پیوند می توانند به راحتی وارد گیاه شده و گیاه سالم را بیمار کنند. علاوه بر این روش، حمله گیاهان انگلی (به گیاهانی گفته می شود که خودشان قادر نیستند مواد غذایی مورد نیاز را تهیه کرده و مورد  استفاده قرار دهند و به همین دلیل مانند انگل به گیاهانی پذیرنده یا میزبان نفوذ کرده و بدین شکل موادی که نیاز دارند را جذب می کنند) نیز از دیگر راه هایی است که باعث انتقال مایکوپلاسماها خواهد شد.

حشراتی مانند زنجره ها می توانند مایکوپلاسماها را انتقال دهند. این حشرات قادرند ویروس ها را در غده های بزاقی خود نگهداری کنند و سس به گیاه میزبان انتقال دهند. گیاهانی که توسط مایکوپلاسماها دچار بیماری شده اند ممکن است علائمی مانند زردی از خود نشان دهند. البته این علامت قطعی نیست و در گیاهان مختلف ممکن است علائم متفاوتی بروز کند. برای مثال اگر یک درخت میوه به بیماری های مایکوپلاسمایی مبتلا شده باشد ممکن است بعد از آنکه  جوانه انتهایی رشد کرد شکلی شبیه به جارو در شاخه های انتهایی مشاهده شود.

برای آنکه بتوان با این نوع بیماری مبارزه کرد باید به سراغ  مبارزه با حشراتی که این نوع عامل بیماری زا را انتقال می دهند به مبارزه برخاست. بهتر است سعی شود تا جایی که امکان دارد علف های هرز موجود در باغ و یا مرزعه از بین برود و از گیاهانی که در مقابل با این بیماری مقاوم هستند استفاده شود.

در مورد بیماری مایکوپلاسمایی نکته حائز اهمیت این است که شما ممکن است در درختانی با گونه های متفاوت با علائم متفاوتی و مختلفی رو به رو شوید و اطلاع داشتن از این علائم به شما امکان می دهد تا بتوانید بهترین روش مبازره را انتخاب نمایید.

 

باکتری ها

 

از دیگر عواملی که باعث ایجاد بیماری در گیاهان می شوند باکتری ها هستند. باکتری ها نیز به تنهایی و تنها با چشم دیده نمی شوند و تنها برخی از انواع باکتری های موجود در طبیعت هستند که در گیاهان بیماری ایجاد می کنند.

باکتری ها برای آنکه بتوانند به گیاه وارد شوند باید از طریق یک دریاچه و یا روزنه وارد گیاه شده و گیاه سالم را بیمار کنند. برای مثال یکی از بهترین ورودی هایی که می توان نام برد روزنه هایی است که بر روی برگ ها قرار گرفته است. شاید جالب باشد که بدانید برگ ها از قسمت های مختلفی تشکل شده اند و انسان بدون آنکه گیاه را زیر میکروسکوپ ببرد قادر نخواهد بود تمامی قسمت های را مشاهده کند. گیاهان برای انجام فعالیت های حیاتی خود باید با بیرون تبادل گاز مانند گاز دی اکسید کربن داشته باشند. این تبادل گاز از طریق همین روزنه ها انجام خواهد شد. از آنجایی که اندازه باکتری ها نیز بسیار کوچک است در نتیجه به راحتی می توانند از راه این روزنه ها وارد گیاه شده و بیماری زایی کنند.

نکته ای که خوب است در مورد چرخه زندگی باکتری ها بدانید این است که معمولا باکتری ها در طول فصل زمستان در درون خاک و یا بافت های آلوده گیاهی مستقر شده و بدین شکل زمستان را پشت سر می گذارند. در فصل بهار که شرایط جوی مناسب و مساعد شود، باران ببارد و ماشین های کشاورزی کار خود را شروع کنند این باکتری ها نیز چرخه زندگی خود را شروع کرده و با ورود به گیاهان در مزرعه یا باغ باعث ایجاد بیماری های گیاهی می شوند. البته نقش حشرات در انتقال باکتری ها را نیز نباید فراموش کرد. برخی حشرات باکتری ها را با خود به گیاهان سالم انتقال داده و باعث بیمار شدن گیاهان می شوند.

اگر بخواهید با باکتری ها مبارزه کنید بهتر است اقدامات پیشگیرانه انجام دهید. برای مثال در زمستان هر سال اندام هایی که به بیماری آلوده هستند را هرس کرده و بسوزانید، ارقام گیاهی مقاوم به بیماری های باکتریایی را انتخاب کرده و کشت کنید و بذرهایی سالم خریداری کنید. این روش ها بهترین روش هایی هستند که می توانند به شما کمک کنند تا یک مرزعه مقاوم در برابر بیماری های باکتریایی داشته باشید.

 

 

نماتدها

از دیگر عواملی که باعث ایجاد بیماری در مرزعه و باغ می شوند نماتدها هستند. نماتدها از نظر شکل ظاهری شبیه به کرم ها هستند. این کرم ها صاف بوده و بسیار ریز هستند و به شکل های متفاوت در خاک مشاهده می شوند. نماتدها نیز از جمله عوامل بیماری زای انگل بوده و مواد غذایی مورد نیازش را از گیاه پذیرنده یا گیاه میزبان (در کشاورزی به گیاهانی که انگل به آنها چسبیده و مواد غذایی را از آن به دست می آورند گیاه میزبان گفته می شود) کسب می کند.

نماتدها باعث ایجاد شکل هایی ویژه در ریشه ها می شوند. برای مثال زگیل ها و یا ایجاد پیچیدگی از جمله عوارضی است که حمله نماتدها برای گیاه به و جود می آورد. گاهی اوقات نیز نماتدها مانع از رشد ریشه های فرعی گیاه می شود.

در سراسر دنیا می توان نماتدها را مشاهده کرد. این گروه به بسیاری از گیاهان حمله کرده و در اثر این حمله ممکن است ریشه های گیاهان آلوده شده و ضعیف شوند. این ضعف، گیاه را برای حمله انواع قارچ ها و باکتری ها آماده کرده و آوندهای گیاه را از بین می برد.

ضعف و زردی عمومی گیاه، ضعیف شدن در برابر شرایط نامساعد محیطی و بروز علائمی شبیه علائم کم آبی مانند پژمردگی از جمله علائمی است که گیاه در صورت حمله نماتدها ممکن است از خود بروز دهد.

برای مبارزه با این گروه از عوامل بیماری زا نیز بهتر است به سراغ اقدامات پیشگیرانه رفت. سعی کنید تناوب زراعی را در مزرعه حفظ کنید، خاک را با بخار آب ضدعفونی نمایید و بافت های آلوده گیاه را با قرار دادن در آب داغ گندزدایی کنید.

 

زنجره در نسوج برگ ها تخم گذاری و از شيره نباتي برگ تغذیه می کند و موجب ضعف درختان و کاهش کمي و کيفي محصول می شود. این حشره همچنین یکی از عوامل منتشر کننده عوامل بیماری زای ویروسی در بین گیاهان است.

سخن آخر

با توجه به نکاتی که در این متن به آن اشاره کردیم بدون  شک شما نیز به این مساله رسیده اید که بهترین و مطمئن ترین راه برای مبارزه با انواع عوامل بیماری زا، اقدامات پیشگیرانه است. اگر سعی کنید این مورد را رعایت نمایید در فصلی که منتظر برداشت محصول هستید محصول شما هم بازدهی بالایی خواهد داشت و هم شما می توانید میوه ای که در نهایت سلامت و کیفیت است را به فروش رسانده و سود قابل ملاحظه ای را از این راه به دست آورید.

 

منبع:

اصول باغبانی، مرتضی خوشخوی،بیژن شیبانی، ایرج وحانی، عنایت الله تفضلی، انتشارات دانشگاه شیراز، سال1384

 

2 سال پیش بازدید1007

دیدگاه کاربران فیداست

لطفا دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید