کاشت و پرورش درخت عناب

کاشت و پرورش درخت عناب

روش های کاشت درخت عناب و پرورش آن

معرفی و گیاه شناسی عناب

عناب از گیاهان بومی فلات ایران، میوه ای خوراکی با خواص دارویی بی شمار است. قدمت این درخت به 12-14 میلیون سال پیش می رسد. عناب از جمله درختان مقاومی است که قابلیت رشد و تولید در مناطق کم آب، خشک، شور با خاک های سبک را دارد. این ویژگی باعث عمر طولانی عناب می شود. در ایران قدمت برخی از درختان عناب به بیش از 370 سال نیز می رسد (شکل 1). چین بزرگترین تولید کننده عناب در سراسر جهان است. بیشترین سطح کشت و پرورش عناب در ایران به خراسان جنوبی، اصفهان، گلستان،مازندران و فارس اختصاص دارد.

شکل 1: درخت کهنسال عناب

عناب  (Ziziphus jujuba mill )از تیره Rhamnaceae درختی خزان کننده به ارتفاع 8 تا 12 متر است (شکل 2). تنه آن به رنگ قهوه ای تیره مایل به سیاه است که پوست ناهمواری دارد. شاخه هایی آن خاردار با چوب بسیار محکم قهوه ای رنگ است. شاخه ها در جوانی به رنگ سبز تیره و سپس به رنگ قرمز تیره مشاهده می شود. در عناب دو نوع شاخه وجود دارد، شاخه های خزان کننده ای که در فصل زمستان از درخت جدا شده و روی زمین ریخته می شوند؛ گل و میوه روی این نوع شاخه ها تشکیل شده و شاخه های دایمی و قطور که باعث رشد سالانه درخت می شوند. برگ های این گیاه؛ بیضی شکل است و به طور متناوب روی ساقه قرار می گیرند.

شکل 2: درخت عناب

 گل های آن به رنگ زرد، معطر و دو جنسه هستند (شکل 3). گرده افشانی به وسیله حشرات انجام می شود. تشکیل گل و میوه این درخت؛ در چندین مرحله صورت می گیرد؛ به همین دلیل بر روی یک درخت میوه های ریز و درشت در مراحل رشدی مختلف مشاهده می شود. گل هایی که در آخر فصل رشد تشکیل می شوند، زمان لازم برای رسیدن را ندارند.

شکل 3: گلدهی درخت عناب

میوه عناب از نوع شفت، کشیده یا مدور می باشد. میوه نارس؛ سبزرنگ بوده و هم زمان با رشد میوه؛ به رنگ زرد در می آید و در زمان رسیدن به رنگ قرمز تیره (عنابی) مشاهده می شود. این میوه؛ هسته سخت و استخوانی دارد. عناب خشک شده، شبیه خرما می باشد از این رو به آن خرمای چینی نیز گفته می شود.

عناب دارای مقدار زیادی قند، اسید موسیلاژ، اسید مالیک و اسید سیتریک، ویتامین A و زینک سولفات است. میزان ویتامین ث موجود در عناب، 10 برابر پرتقال می باشد. چوب عناب به دلیل رنگ زیبا و استحکامی که دارد در منبت کاری و خراطی استفاده می شود (شکل 4)

شکل 4: ظرف چوبی تهیه شده از چوب درخت عناب

شرایط محیطی مناسب برای کاشت عناب

دما: به طور کلی عناب آب و هوای گرم را می پسندد و از دمای 38- درجه تا 48+ درجه سانتی گراد را می تواند تحمل کند؛ اما دمای مناسب برای رشد و پرورش این گیاه، 25-35 درجه سانتی گراد است. دمای مناسب در زمان گل دهی؛ بین 22  تا 24 درجه سانتی گراد ( 10-15 روز) می باشد. گرمای زیاد و باد در زمان گرده افشانی باعث کاهش عملکرد محصول می گردد.

نیاز سرمایی: عناب نیاز سرمای پایینی دارد و 200-400 ساعت سرما، کافی است. عناب نسبت به سایر درختان، زودتر خزان کرده و در زمستان دیرتر از خواب بیدار می شود؛ این ویژگی، درخت را از آسیب سرمای زودرس پاییز و سرمای دیررس بهاره مصون نگه می دارد.

نور: عناب؛ درختی بسیار نورپسند است که کاشت متراکم و سایه باعث کاهش عملکرد و رشد رویشی آن می شود (شکل 5). این گیاه در مناطق مختلف کوهستانی، کوهپایه ای و دشت، قابل کشت است. میوه عنابی که در مناطق کوهستانی پرورش می باید، به رنگ روشن تری دیده می شود. کاشت عناب در مناطق کوهستانی با شیب تند از فرسایش خاک جلوگیری می کند.

شکل 5: درخت عناب برای رشد و میوه دهی باید نور کافی دریافت کند.

خاک: بهترین خاک برای کشت و پرورش عناب، خاک های لومی و لومی-شنی با عمق مناسب و  PH5/6 تا 5/7 است؛ هم-چنین؛ در خاک های شنی تا رسی و سنگلاخی نیز قادر به رشد می باشد.

رطوبت محیطی: تنش های رطوبتی، نوسانات دمایی و بارندگی در تابستان باعث ترک خوردن میوه می شود، بنابراین محافظت از محصول با پوشش مناسب در برابر بارندگی؛ ضروری به نظر می رسد. درخت عناب توانایی تحمل آب های شور را دارد؛ اما در مقادیر بالای شوری، میزان عملکرد محصول کاهش می یابد.

شرایط نگهداری درخت عناب

برای احداث یک باغ عناب، انجام مطالعات اولیه مانند حفر پروفیل و گرفتن آزمایش های آب و خاک ضروری است. طراحی باغ بسته به مسطح یا شیب دار بودن زمین متفاوت است؛ به گونه ای که در اراضی شیب دار، ردیف های کشت روی خطوط تراز قرار می گیرند (شکل 6). فاصله کاشت بین درختان؛ بر اساس شرایط آب و هوایی، حاصلخیزی خاک، نوع رقم و نحوه مدیریت باغ و ... تعیین می شود. در کشت سنتی, فاصله بین ردیف ها، 5 تا 6 متر و فواصل روی ردیف (بین درختان)، 4-5 مترمی باشد. در کاشت متراکم و کشت گلخانه ای؛ توجه ویژه به هرس و مدیریت صحیح؛ ضروری است. در مناطقی با وزش باد شدید؛ به خصوص در مناطق خشک و کویری احداث بادشکن؛ ضرورت دارد. بادشکن باید از درختانی با رشد سریع انتخاب شده و اولین ردیف از درختان باغ، 5-7 متر فاصله داشته باشد. بادشکن ها باید در جهت عمود بر باد غالب منطقه کاشته شوند.

شکل 6: باغ عناب یا عنابستان

کاشت نهال: برای کاشت نهال گودال هایی به عرض، طول و ارتفاع یک متر حفر می شود. حدود 5-10 کیلوگرم از کود گاوی پوسیده را با خاک سطحی مخلوط کرده و در انتهای چاله، می ریزند. در مرحله بعدی؛ با استفاده از خاک رویی مزرعه؛ چاله را پر می کنند. سپس آبیاری در دو نوبت انجام می شود. این مراحل باید؛ دو هفته قبل از کاشت صورت پذیرد. نهال باید به گونه ای کاشته شود که طوقه هم سطح خاک باشد. سپس خاک اطراف ریشه را فشرده کرده و نهال را سریعا آبیاری کنید (شکل 7).

شکل 7: نهال عناب

آبیاری: زمان مناسب کاشت عناب؛ اواخر پاییز به خصوص آذرماه و اواخر زمستان می باشد. درخت عناب؛ در سال اول کشت هر 4 الی 5 روز به آبیاری نیاز دارد و در سال های بعدی میتوان آبیاری را هر 12-15 روز انجام داد (شکل 8). رطوبت بیش از حد یا نتش خشکی در زمان گلدهی باعث کاهش کیفیت میوه می گردد. مهم ترین زمان آبیاری درخت عناب در مراحل زیر است:

-قبل از بیدار شدن درخت از خواب زمستانی

-زمان گلدهی

-مرحله رشد سریع میوه های جوان

-بلافاصله بعد از برداشت میوه

شکل 8: آبیاری درخت عناب به روش قطره ای

کوددهی و محلول پاشی: کوددهی درختان عناب یک باغ باید بر اساس نتایج آزمایش خاک؛ برگ، آزمون آب و سن درخت انجام شود. به طور کلی استفاده از 10-15 کیلوگرم کود دامی پوسیده به شکل چالکود در اطراف درخت و یا به صورت شیارکودی و در مسیر جریان آب بسیار مفید است. با رشد درختان این مقدار به 20-25 کیلوگرم افزایش می یابد. کوددهی باید به صورت متعادل انجام شود و از مصرف بیش از حد کودهای ازته خودداری گردد. محلول پاشی با کوددهای ازته؛ در زمان توسعه میوه باعث کاهش چروکیده شدن میوه می گردد. شدت چروک شدن میوه عناب به رقم بستگی دارد، ولی در میوه های درشت؛ بیشتر می باشد.

 بر اساس برخی آزمایشات، مصرف کوددهای کلسیم و پتاسیم بعد از تلقیح 60 درصد از گل ها باعث افزایش کیفیت میوه می-شود. از محلول پاشی هایی که باعث افزایش فروت ست می شود، میتوان به ترکیب اوره+ سولفات روی+ اسید بوریک هر کدام به میزان پنچ در هزار اشاره کرد. این محلول پاشی در دو مرحله ی اواخر تابستان (بعد از برداشت میوه) و در بهار هنگام تورم جوانه ها انجام می گیرد. هم چنین استفاده از کودهای سبز نیز باعث رشد بهتر درخت و بهبود اصلاح خاک و افزایش عملکرد محصول شده و از مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی و شور شدن خاک جلوگیری می کند.

هرس: در مناطقی که درختان نزدیک یکدیگر کاشته شده اند؛ اجازه می دهند درخت به شکل عمودی رشد کرده و تنها شاخه های پایین را حذف می کنند. در باغ هایی که فاصله مناسب بین درختان حفظ شده است؛ هرس باید به گونه ای باشد که برداشت به راحتی انجام شده و از فضای بین ردیف ها بهتر استفاده شود. از این رو فرم های مرکز باز برای هرس مناسب تر است. در مناطق معتدل از فرم جامی برای هرس استفاده شده که بیشترین میزان نورگیری را برای درخت فراهم می کند. هرس به فرم شلجمی در مناطقی که آب و هوای گرم دارند؛ کاربرد بهتری دارد؛ زیرا در این نوع هرس زاویه شاخه های بسته تر بوده و محصول از تابش شدید نور خورشید محافظت می شود.

در روش های ذکر شده معمولا درختان را از فاصله 120-150 سانتی متر قطع کرده و 3تا 5 شاخه را به عنوان بازوی اصلی در فواصل مناسب با زاویه باز حفظ می کنند. در فرم جامی؛ بازوهای اصلی به یکدیگر؛ نزدیک تر بوده؛ به طوری که بعد از رشد به نظر می رسد که همه شاخه ها از یک نقطه خارج می شوند. در فرم شلجمی، بازوها با زاویه بازتری نسبت به یکدیگر قرار دارند.

هرس باردهی: عناب فاقد تناوب باردهی است و بدون هرس هر ساله محصول می دهد. حذف شاخه های خشک، آفت زده، نرک و پاجوش و شاخه های اضافی به گونه ای که تاج درخت حفظ گردد کافی است. با هرس سرزنی، ارتفاع مناسب درخت؛ کنترل می شود. درختان قدیمی با هرس شدید جوانسازی شده و میزان محصول افزایش می یابد. پاجوش-هایی که کیفیت مناسبی دارند؛ باید برای تکثیر حفظ شوند. در روش کاشت فشرده؛ فواصل بین ردیف ها را بین 4/5 تا 3/5 و فاصله درختان روی ردیف بین 5/1-2 متر در نظر می گیرند. در این نوع روش کاشت باید به هرس و مدیریت زراعی توجه بسیار زیادی شود.

باردهی درخت

سن نونهالی عناب کم بوده و نسبت به سایر درختان؛ در سنین کمتری؛ میوه تشکیل می شود. بالاترین میزان تولید محصول در سن 15-20 سالگی درخت است، به گونه ای که تولید میوه در هر درخت حدود 30-50 کیلوگرم است. عمر اقتصادی عناب، 50 سال می باشد. با بیشتر شدن سن درخت؛ مقدار محصول کاهش می یابد. در چنین شرایطی؛ هرس شدید باعث جوانسازی درخت شده و تولید میوه افزایش پیدا می کند.

 

روش های تکثیر عناب

این درخت با روش های مختلفی نظیر کاشت بذر، قلمه زدن، پیوند و روش های نوین کشت بافت قابل تکثیر است.

تکثیر با بذر: از نهال بذری معمولا به عنوان پایه استفاده می شود؛ زیرا میوه های تولید شده کیفیت زیادی ندارند.

تکثیر با پاجوش: تکثیر متداول عناب در ایران با استفاده از پاجوش است. پاجوش هایی که برای تکثیر مناسب هستند، پاجوش های دوساله از درختان مرغوب با ارتفاع یک و نیم متر می باشد. پاجوش هایی با سن بیشتر و پاجوش هایی که در برابر تنش خشکی قرار گرفته اند؛ درصد ریشه زایی و گیرایی کمتری خواهند داشت. هم چنین پاجوش های درختان پیوندی برای کشت مناسب نیستند (شکل 9).

شکل 9: کاشت پاجوش عناب

پیوند: زمان مناسب پیوند جوانه در درخت عناب در خرداد ماه می باشد. پیوند به منظور تعویض تاج درخت در درختان بذری چند ساله باعث افزایش کیفیت میوه می شود. به این منظور درخت را در زمستان سربرداری کرده و و در خرداد ماه بر روی شاخه های جدید؛ پیوند انجام می شود. این روش ساده بوده و درصد موفقیت بالایی دارد. پیوند اسکنه نیز در عناب، موفقیت-آمیز است (شکل 10). در چین برای انجام پیوند اسکنه؛ پیوندک ها را به قطعات کوچک برش داده و آنها را در پارافین مایع در دمای 100 درجه غوطه ورمی کنند، سپس آن ها را در جایی سرد نگهداری کرده تا رطوبت آن حفظ شود. سرانجام در اواخز زمستان آن ها را در نزدیکی سطح زمین پیوند می زنند.

 

شکل 10: میوه دهی درخت عناب بعد از انجام پیوند اسکنه

کشت بافت: استفاده از این روش برای ایجاد باغ های یک دست و تولید ارقام برتر استفاده می شود. رقم جین با این روش به دست آمده است. از آنجا که نهال های کشت بافتی از هر گونه آلودگی، بیماری و ویروس عاری هستند در شرایط مساعد رشد بسیار زیادی نسبت به سایر روش های تکثیری دارند.

از قلمه سبز و قلمه ریشه نیز میتوان برای تکثیر استفاده کرد.

آفات عناب

از مهم ترین آفت عناب در ایران مگس عناب است. نام علمی این حشره Carpomyia Vesuviana Costa است. حشره بالغ در داخل میوه تخم گذاری کرده و لاروها از گوشت میوه تغذیه می کنند. زمستان گذرانی این آفت به شکل شفیره در خاک می باشد. در سال بعد، شفیره به حشره بالغ تبدیل می شود و این چرخه همواره تکرار خواهد شد (شکل 11) . برای مبارزه، استفاده از کارت زرد؛ جمع کردن میوه های آلوده زیر درختان، یخ آب زمستانه، شخم پای درخت و استفاده از سموم شیمیایی با دوز مناسب زیر نظر کارشناسان کشاورزی موثر است.

پروانه پارانشیم خوار عناب، سنک عناب؛ کنه پاکوتاه و زرد شرقی؛ تریپس توتون؛ شب پره هندی و تریپس Tenothrip از دیگر آفات عناب است. خوشبختانه بیماری خاصی که در ایران شایع باشد وجود ندارد.

شکل 11: چرخه زندگی مگس عناب

برداشت عناب

گلدهی عناب از اواسط اردیبهشت شروع می شود و میوه از اواخر مرداد تا اوایل مهر قابل برداشت است (شکل 12). برای مصرف تازه خوری، ترشی، مربا، میوه را از اواخر مرداد تا اوایل شهریور میتوان برداشت کرد. برای مصرف میوه تازه؛ عناب زمانی برداشت می شود که رنگ آن قرمز تیره، ترد و آبدار باشد.

میوه هایی که برای خشک کردن چیده می شود؛ باید رسیده بوده و به رنگ قرمز عنابی روشن باشند و بافت زیرین آن قهوه-ای، طعم شیرین داشته و به راحتی از درخت جدا شود؛ از زمان گلدهی باید 3- 4 ماه گذشته باشد. خشک شدن میوه بر روی درخت بهتر است، زیرا میوه چروک کمتری خواهد داشت. میوه های خشک شده در اثر وزش باد ریزش می کنند؛ بنابراین کف باغ باید تمیز بوده و میوه های ریخته شده سریعا جمع آوری شود. میوه های خشک بعد از برداشت برای خشک شدن کامل زیر نور خورشید یا سایه قرار می گیرند؛ سپس آن ها را در انباری با دما و تهویه مناسب نگهداری می کنند. استفاده از خشک-کن-های الکتریکی در دمای 70 درجه سانتی گراد، باعث ثابت ماندن رنگ عناب و جلوگیری از چروک شدن میوه می شود (شکل 12).

 

شکل 12: برای برداشت عناب از چوب و یا شیکر استفاده می کنند. سپس عناب ها از روی زمین جمع آوری می شود.

شکل 13:عناب خشک شده

 میوه تازه عناب در شرایط معمولی تنها چند روز قابل نگهداری می باشد. این میوه در دمای 2/5 تا 10 درجه سانتی گراد و رطوبت 85 تا 90 درصد به مدت یک ماه در سردخانه قابل نگهداری است. در شرایطی که از کیسه های پلی اتیلنی مخصوص برای نگهداری محصول استفاده شود و دما، رطوبت نسبی و غلظت دی اکسید کربن کنترل گردد؛ میتوان این محصول را به مدت 100 روز نگهداری کرد.

فراورده های خانگی عناب

در روش خشک کردن خانگی عناب؛ آن را از وسط برش داده و سپس در آب قند 75 درصد به مدت 45 دقیقه می جوشانند و بعد از 24 ساعت از محلول آب قند خارج کرده و در معرض نور خورشید؛ خشک می کنند. در این روش باید میوه ها را از گرد وخاک و حشرات محافظت نمود.

از عناب در تولید فراورده های مختلفی نظیر مربا، آب میوه، طعم دهنده، چیپس؛ شکلات، دمنوش و غیره استفاده می شود( شکل 14). برای تهیه شربت عناب حدود 800 گرم از عناب خشک را در 4 لیتر آب می جوشانند و سپس آن را له می کنند. مایع به دست آمده را صاف کرده و مجددا به آن 3 کیلوگرم شکر اضافه می کنند؛ این مایع دوباره کمی جوشیده شده و سرانجام شربت عناب به دست می آید. نیم استکان از این شربت را در یک لیوان آب خنک حل کرده و مصرف می کنند. از دیگر فراورده های عناب؛ پودر عناب است به شکل مکعبی قالب زده می شود و به عنوان قند یا شیرینی مورد استفاده قرار می گیرد (شکل 13) .

 

شکل 14:شربت عناب

شکل 15: پودر فشرده شده ی عناب

تعویذی، حسن، عناب؛ کاشت؛ داشت و برداشت، نشر آموزش کشاورزی، 1397

امیدبیگی؛ رضا، تولید و فراوری گیاهان دارویی (جلد دوم)، انتشارات آستان قدس رضوی، 1392

غوث، کمال، عناب میوه فراموش شده؛ انتشارات سعیدی منش، 1388

 

9 ماه پیش بازدید2414

دیدگاه کاربران فیداست

لطفا دیدگاه خود را به اشتراک بگذارید