پایگاه دانش

بهورزی خاک در کشاورزی ارگانیک

 

در دهه ­های اخیر جمعیت به طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است . با توجه به این روند افزایشی، تهیه مواد اولیه برای تامین غذا  از مساله­ های مهم در تمام جوامع بشری است. به همین دلیل استفاده از سموم و کودهای شیمیایی جهت تولید سریع­ تر و بیشتر محصولات کشاورزی، به طور گسترده­ای افزایش پیدا کرده است. اگرچه استفاده از این مواد شیمیایی موجب افزایش محصولات کشاورزی شده است، ولی از طرف دیگر توازن طبیعی در اکوسیستم را بر هم زده و منجر به نتایج نامطلوبی هم برای محیط زیست و هم برای موجودات زنده از جمله انسان شده است. به علت این اثرات نامطلوب و ماندگار در طبیعت، امروزه کشاورزی به سمت روش های سالم و پایدار گرایش پیدا کرده تا بتواند این مشکلات را به طور قابل ملاحظه­ ای حل کند. یکی از این روش ها، کشاورزی ارگانیک می­ باشد. کشاورزی ارگانیک در واقع مفهوم و روشی از تولید بدون کاربرد آفت‌کش‌های شیمیایی، کودهای شیمیایی و هورمون‌ها در تولیدهای گیاهی و دامی است. همچنین در این روش از  به کارگیری موجودات زنده تغییر یافته ژنتیکی خودداری می شود. محصولی که از این روش تولید می­ شود دارای برچسب ارگانیک بوده و وارد بازار می‌شود. در  کشاورزی ارگانیک، تمام مسایل طبیعی که برای تولید یک محصول دخیل هستند، در یک تعامل سودمند با یکدیگر قرار می­ گیرند. در ادامه به بررسی روش­ های مدیریت خاک در  کشاورزی ارگانیک می پردازیم.

 

خاک

بر اثر فرسایش طولانی مدت سنگ ­ها، ماده ­ای تشکیل می ­شود که به آن خاک گفته می­ شود. فرآیند تشیکل خاک به زمان بسیار طولانی نیاز دارد و هزاران سال طول خواهد کشید. پس باید از منابع خاکی که امروزه در دسترس مان قرار دارد به نحو مطلوبی استفاده کنیم تا دچار کمبود منابع خاک مناسب نشویم. خاک از دو قسمت آلی و معدنی تشکیل شده است. براساس ساختار معدنی می توان خاک را  به چند دسته مختلف تقسیم نمود: خاک شنی، خاک رسی، خاک لومی، خاک ماسه ­ای و خاک سیلتی. خاک از لایه ­های مختلفی تشکیل شده که فقط دو لایه ابتدایی آن قابلیت کشت گیاهان را دارد (شکل 1). هر چقدر قسمت آلی خاک بیشتر باشد، از نظر کشاورزی خاکی غنی­ تر به حساب می آید. ساختمان خاک، میزان اسیدیته، ترکیبات معدنی و آلی، بافت خاک از جمله عوامل تعیین­ کننده برای شناسایی خاک مطلوب برای کشاورزی می باشد. اگر هر کدام از شرایط گفته شده مناسب نباشد می­ توان با راهکارهایی این شرایط را بهبود بخشید تا برای کشت محصول مناسب شود.

شکل 1: لایه ­های مختلف خاک

 

انواع روش­ های بهبود شرایط خاک

قبل از هر اقدامی برای افزایش حاصلخیزی خاک در کشاورزی ارگانیک، باید نوع خاک شناسایی شود تا اقداماتی که صورت می ­گیرد اصولی باشد. به عنوان مثال اگر خاکی دارای ماده آلی زیاد باشد، اضافه کردن کمپوست یا کودهای آلی، موجب رشد رویشی بیش از حد گیاه می شود و ورود آن را به مرحله زایشی به تاخیر انداخته و گیاه را مستعد ابتلا به انواع بیماری­ ها و آفات می کند.

1- کود سبز: در واقع کود سبز گیاهی است که قبل از کشت محصول اصلی، در زمین کاشت شده و هنگام به گل رفتن و محصول دادن به وسیله شخم زدن به خاک برگردانده می ­شود و بعد از پوسیده شدن و بازگشت به خاک می ­توان گیاه اصلی را مزرعه کشت نمود (شکل 2). از هر گیاهی می ­توان به عنوان کود سبز استفاده کرد ولی این گیاهان نباید قیمت چوبی و نیمه خشبی داشته (هرچه قسمت چوبی و خشبی بیشتر باشد، ازت کمتری دارد) و بقایای آن اثر آللوپاتی با گیاه اصلی نداشته باشد. این گیاهان باید دوره رشد کوتاهی داشته و نیاز غذایی و آبی تقریبا پایینی داشته تا انرژی خاک را کاهش ندهند. به طور معمول از خانواده بقولات (نخود، لوبیا، باقلا و شبدر و ...) (شکل 3) به عنوان کود سبز استفاده می­ کنند. البته روش­ های مختلفی برای استفاده از این گیاهان وجود دارد. می ­توان به صورت تک کشت یا کشت مخلوط (ترکیب جو و شنبلیه و جو و شبدر یکی از بهترین کشت­ های مخلوط است) از این گیاهان استفاده کرد. علاوه بر ویژگی­ های گفته شد خانواده بقولات توانایی تثبیت نیتروژن را داشته و بعد از شخم زدن و برگرداندن به خاک این نیتروژن که ماده اصلی در رشد رویشی می­ باشد، در اختیار گیاه اصلی قرار گیرد. البته به جز نیتروژن عناصر دیگری نیز مانند فسفر، کلسیم، پتاسیم و ... را نیز در خاک جذب کرده و موجب جذب در گیاه می­ شود. پس یکی از اثرات مهم کود سبز افزایش ماده آلی خاک بوده و خاک را از این نظر غنی می­ کند. این کود طبیعی موجب بهبود ساختمان خاک می ­شود و از فرسایش خاک جلوگیری می­ کند. در واقع کود سبز در فاصله بین دو کشت اصلی، در مزرعه کاشت می ­شود و با ایجاد پوششی بر روی خاک از فرسایش بادی و آبی جلوگیری به عمل می ­آید. در واقع کود سبز جمعیت میکروارگانیسم­ های خاک (میکوریزا) را افزایش داده و باعث بهبود شرایط رشدی می شود. اصولا همزیستی قارچ میکوریزا با ریشه گیاهان تیره بقولات موجب افزایش تثبیت نیتروژن شده و سطح جذب توسط ریشه را نیز افزایش می­ دهد (شکل 4). هر چقدر از سموم کشاورزی کمتر استفاده شود میزان فعالیت میکوریزا و موجودات خاکزی بسیار افزایش پیدا می­ کند. در آزمایشات انجام شده استفاده از کود سبز میزان تولید محصول زراعی را به طور چشمگیری افزایش داده و میزان مصرف کودهای شیمیایی را کمتر کرده است. اگر این روش به طور مداوم استفاده شود نتایج آن هرساله بهتر از سال قبل خواهد شد.

شکل 2: برگرداندن گیاه به خاک (کود سبز)

شکل 3: شبدر یکی از گیاهان خانواده بقولات

شکل 4: همزیستی قارچ میکوریزا و ریشه گیاهان

2- تناوب زراعی: تناوب زراعی یکی از روش های مهم برای جلوگیری از فرسایش خاک، کاهش آفات، کاهش بیماری­ های گیاهی و حاصلخیزی خاک می ­باشد. همانطور که در بالا توضیح داده شد کشت مداوم یک گیاه انرژی خاک را کم کرده و موجب فقیرتر شدن خاک می ­شود پس می ­توان در بین کشت محصول اصلی از گیاهان خانواده دیگر استفاده نمود و از مزایای آن استفاده کرد. یکی دیگر از مزیت­های تناوب زراعی کاهش آفات می ­باشد به این صورت که میزبان آفات حذف شده و آفت موردنظر یا از بین رفته یا از آن محل خارج می­ شود و به این صورت استفاده از سموم نیز کاهش پیدا می­ کند. اگر گیاهانی که در تناوب زراعی کشت می ­شوند دارای سیستم­ های ریشه ­ای متفاوت باشند، باعث بهبود تهویه خاک شده و شرایط رشدی گیاه بهتر می­ شود.

3- کود دامی: کود دامی منبع مهمی از عناصری مانند نیتروژن، فسفر، پتاسیم، گوگرد، منیزیم و مواد آلی خاک است. کود دامی به دو صورت مایع و جامد وجود دارد. البته کود دامی (گاو، گوسفند، مرغ، اسب) بهتر است قبل از کاشت اصلی وارد زمین شود و با خاک مزرعه مخلوط شود (شکل 5). بهترین زمان اواخر پاییز یا اواسط زمستان است. می­ توان کود دامی را با کاه مخلوط کرده و سپس به زمین اصلی وارد کنیم. کود دامی باید کاملا پوسیده باشد چون ممکن است دارای عوامل بیماری­زای گیاهی و بذر علف های هزر باشد و استفاده از آن موجب ضرر برای تولید کننده شود. اگر کاملا تجزیه و پوسیده نشده باشد ممکن است بعد از اضافه شدن به خاک خیلی سریع مواد غذایی خود را از دست داده (از دسترس گیاه خارج شود و به لایه­ های زیرین خاک برود) و یا گیاه ماده غذایی را به سرعت دریافت کرده و دچار شوک شده و از بین برود.

 

شکل 5: یکی از منابع مهم مواد آلی کودهای دامی می­ باشد.

4- کمپوست و ورمی­ کمپوست: از تجزیه بقایای گیاهی و جانوری توسط میکروارگانیسم ها یا نوعی از کرم های خاکی، ماده ای بسیار غنی به نام کمپوست ایجاد می­ شود که در بهبود شرایط رشدی و تقویت خاک بسیار مناسب است. کمپوست حاوی مواد آلی و معدنی بوده و نیاز گیاه را به خوبی برطرف می کند و به دلیل داشتن میکروارگانیسم­ ها باعث تثبیت نیتروژن نیز خواهد شد. البته باید کاملا تجزیه شده باشد چون ممکن است دارای مواد سمی و فلزات سنگین باشد که رشد گیاه را دچار اختلال می­ کند.

5- بازگرداندن بقایای گیاهی محصولات: بعد از جمع­ آوری محصولات از مزرعه، بقایای آن را می­ توان به وسیله شخم دوباره به خاک اضافه کرد. در بعضی از موارد این بقایای گیاهی آتش زده می ­شود که کار اشتباهی بوده و  موجب از بین رفتن منبع مهمی از مواد آلی می شود. یک روش آسان و کم هزینه بوده و برای تمامی گیاهان قابل استفاده است.

6- شخم: شیوه درست شخم زدن کمک بسیار زیادی به رشد گیاه می­ کند. خاک­ های شنی به علت ساختار خود مشکلی با فشردگی و شخم زدن ندارند اما خاک­ های رسی به خاطر ساختمان محکم و چسبنده ای که دارند، اگر شخم زیاد و سنگین زده شوند این ساختار بدتر شده و گیاه نمی ­تواند در آن به خوبی رشد کند و عملیات شخم در این نوع خاک ها باید سبک باشد.

 

منابع:

پراساد، راجندرا، مدیریت حاصلخیزی خاک برای کشاورزی پایدار، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1395

مجد، هاشمی، حاصلخیزی خاک و کودها، انتشارات آییژ، 1393

سالاردینی، علی اکر، حاصلخیزی خاک، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1388

لطفا دانش و تجربه خود در این مورد را به اشتراک بگذارید

لطفا پیش از ایجاد مطلب جدید موارد زیر را به دقت مطالعه نمایید:
پایگاه دانش این وب سایت محلی برای تبادل دانش و تجربه و بیان راهکارهایی برای ارتقای صنعت کشاورزی است. هنگام درج مطلب به نکات زیر توجه بفرمایید:
۱. برای درج عکس به داخل متن ، عکس را از گوشی یا کامپیوتر کپی نموده و در پنجره ویرایشگر سایت ، paste نمایید.
۲. در صورت نیاز ، مطلبی که ارسال می کنید را ویرایش کنید تا ابعاد عکس ها و اندازه و رنگ فونت ها ، هماهنگ با دیگر مطالب وب سایت بشود.
برچسب مناسب متن را از بین برچسب های تعریف شده انتخاب کنید و اگر مطلب شما نیاز به برچسب جدیدی داشت، مطلب را درج کنید و برچسب پیشنهادی را از بخش تماس با ما به مدیریت وب سایت اطلاع بدهید تا به لیست برچسب ها افزوده گردد.

فایل با فرمت های ( 'gif','jpg','png', 'jpeg', 'pdf', 'mp4', 'mkv' ) قابل آپلود می باشد.
فایل های پیوست:

نظر
آخرین نظر