نقش عنصر  مس در تغذیه گیاهان

• آخرین نظر: ۱۳ آبان ۱۴۰۰
• نوشته شده در : ۱۳ آبان ۱۴۰۰
• توسط : گروه علمی فیداست

مس جزو اولین فلزت کشف شده توسط بشر بوده و به طور کلی مس و ترکیبات حاوی مس نقش مهمی در صنعت کشاورزی دارند. مس به عنوان یکی از عناصر اصلی سازنده آنزیم­ ها و کلروفیل نقش مهمی در رشد گیاهان ایفا می­ کند. به دلیل قلیایی بودن خاک در اکثر مناطق ایران، جذب عنصر مس با مشکل مواجه است و به همین دلیل اصلاح خاک و اضافه کردن کودهای حاوی مس از عملیات­های مهم در پرورش گیاهان به شمار می ­رود.

 تاریخچه عنصر مس در کشاورزی

در اواخر قرن نوزدهم در فرانسه ، برخی مزارع انگور برای جلوگیری از خورده شدن توسط عابرین توسط سولفات مس و آهک  ، آغشته شدند و به طور اتفاقی متوجه شدند که این انگورها در مقایسه با سایر درختان انگور به بیماری­های قارچی مبتلا نشدند. در واقع سموم مسی از قدیمی­ ترین سموم کشف شده توسط بشر بوده و به دلیل ارگانیک و معدنی بودن، به صورت فیزیکی عمل کرده و قارچ­ها و باکتری­ها به این سموم مقاوم نمی ­شوند.

عنصر مس با نماد علمی CU به طور خالص، بسیار نرم و حالت­ پذیر است (شکل 1). در گذشته از اولین کابردهای عنصر مس در ایران می توان به استفاده از مس موجود در خاک فلات ایران، در ساخت ظروف و صنایع مختلف اشاره نمود. و به مرور زمان از مس در مصارف دیگری استفاده شد به عنوان مثال در ایران استفاده از ظروف مسی جهت خوردن و آشامیدن از گذشته های دور رواج فراوانی داشته و به علت نفوذ عنصر مس در غذا و آب آشامیدنی، بدن آن­ها به بیماری­های قارچی و باکتریایی مقاومت بیشتری نشان می­داده است. خوشبختانه امروزه نیز استفاده از ظروف مسی مجددا رواج پیدا کرده و نوید بخش افزایش سلامت هموطنان عزیزمان می‌باشد.

شکل 1: عنصر مس

فواید عنصر مس در گیاهان چیست؟

·       مس در تغذیه گیاهان از عناصر کم مصرف به شمار رفته و در پیشگیری و کنترل بیماری­ها و آفات بسیار تاثیرگذار است.

·       این عنصر جزو اجزای سازنده ساختمان کلروفیل در گیاهان به شمار می­رود و همچنین در تحریک و تولید ویتامین A نقش موثری دارد.

·       به دلیل حضور در ساختمان کلروفیل در سوخت و ساز کربوهیدرات و پروتئین­ها، فرایند فتوسنتز، فعالیت­های آنزیمی، واکنش­های انتقال الکترون، تنفس گیاه نقشی مهم و ضروری ایفا می کند.

·       عنصر مس یکی از عناصر کاربردی در تقویت عطر، طعم و رنگ در سبزیجات و گل­ها می­ باشد.

·       به دلیل اهمیت ویژه در ساخت کلروفیل، کبمود این ماده موجب کاهش رشد و سوختگی سرشاخه های درخت خواهد شد.

·       وجود مس در محیط رشد، باعث تشکیل ریشه های جانبی و افزایش وزن خشک ریشه ها می شود و در نتیجه به رشد بهتر گیاه کمک می ­کند.

علت کمبود مس در خاک کشاورزی چیست؟

عنصر مس جزو عناصر غیرمتحرک در گیاه به شمار می­رود و در خاک نیز به صورت رسوب باقی می­ماند. در خاک­های آهکی و قلیایی بازده جذب پایینی دارد و در گیاهان کشت شده در خاک­های ایران نیز به دلیل قلیایی بودن، کمبود عنصر مس مشاهده می شود. کمبود مس اغلب در تابستان و عموماً در خاک های شنی که با آب شیرین آبیاری می­ شوند، بیشتر دیده می شود.

 برای حل مشکل جذب مس در خاک­های آهکی می توان اسیدیته خاک را با روش ­های متفاوت کاهش داد. استفاده از اسید فسفریک یا اسید انفوریک یکی از راه های افزایش جذب عنصر مس در خاک­های قلیایی می­ باشد. استفاده از کود گوگرد معدنی نیز علاوه بر تامین گوگرد (ریزمغذی) مورد نیاز گیاهان به کاهش اسیدیته خاک نیز کمک کرده و قدرت جذب عنصر مس توسط گیاه را افزایش می­ دهد. در واقع یون مس به شکل کمپلکس با سایر ترکیبات قابل جذب می ­باشد.

علائم کمبود مس در گیاهان چیست؟

مس جزو عناصر کم تحرک در گیاهان به شمار می­رود و اولین علایم موجود در برگ­های جوان گیاهان مشاهده می شود. این کمبود موجب عصایی شدن سرشاخه های درختان و پلاسیده شدن برگ­های انتهایی گیاه و در نهایت ریزش آن­ها خواهد شد. تغییر رنگ برگ­ها از سبز روشن به سبز تیره و وجود لکه های زرد بر روی آن از نشانه های مهم در کبود عنصر مس به شمار می­رود. فواصل بین رگبرگ­ها کلروز شده و لکه های زرد و سوخته در میان آن­ها دیده می شود.

به دلیل کاهش تولید کلروفیل و در نتیجه کاهش فتوسنتز، اندازه برگ­های جوان و رشد شاخه های جانبی به شدت کاهش پیدا می ­کند. یکی دیگر از نشانه های کمبود مس در گیاه سرعصایی شدن شاخه نیز می‌باشد. رنگ گلبرگ­ها نیز مات و کم­رنگ خواهد شد. به عنوان مثال در گندم کبمود عنصر مس موجب کوچک شدن خوشه و عدم تشکیل دانه در بخش انتهایی خوشه خواهد شد (شکل 2) و همچنین سوختگی نوک برگ­ها و ظهور لکه های زرد بر روی برگ­ های جوان نیز دیده خواهد شد. در درختان میوه نیز برگ ­های انتهایی چروکیده شده و در نهایت ریزش خواهند کرد. ترشح صمغ بر روی میوه و ترک خوردن پوست میوه و خروج صمغ نیز علائم کمبود مس در مرکبات می­ باشد(شکل 3 تا 5 ). علاوه بر موارد ذکر شده در رشد و ظاهر گیاهان، کمبود مس باعث کاهش مقاومت گیاه در برابر بیماری­های قارچی و باکتریایی نیز خواهد شد و در اثر وجود عامل خارجی مخرب، به سرعت از بین خواهد رفت.  

شکل 2: عدم تشکیل دانه در خوشه ها بر اثر کمبود عنصر مس

شکل 3:  کمبود مس در گیاه توت فرنگی

شکل4: رشد ضعیف بر اثر کمبود عنصر مس در گیاه کاهو

شکل 5:  کمبود مس در غلات

کودهای تامین کننده مس در کشاورزی چیست؟

برخی کودهای تامین کننده مس عبارتند از:

• سولفات مس برای استفاده در آب‌کود در طول فصل
• کلات مس مخصوص آبیاری
• کلات مس مخصوص محلول‌پاشی
• سولفات آمونیوم
• کلرید مس
• هیدروکسید مس

بعد از اصلاح اسیدیته خاک با استفاده از این محصولات می توان کمبود مس را جبران نمود. در واقع می توان این مواد را به عنوان کود مس در درصدهای مناسب به خاک مزرعه اضافه نمود.

سولفات مس چه کاربردی در کشاورزی دارد؟

سولفات مس یا کات کبود به عنوان یک مکمل غذایی در کشاورزی استفاده می شود و علاوه بر کشاورزی در صنعت، شیمی و پزشکی نیز مورد استفاده است. این ماده فاقد بو و به رنگ آبی می ­باشد. سولفات مس در کشاورزی کاربرد فراوانی دارد و این ماده معمولا به شکل قارچ کش برای کنترل بیماری های باکتریایی و قارچی در میوه ها و گیاهان، بکار می رود. این ماده حاوی 25 درصد مس و 13 درصد گوگرد می­باشد. این ماده به دو صورت محلول ­پاشی بر روی درخت و کودآبیاری و جذب توسط ریشه در اختیار گیاه قرار می­گیرد. بهترین زمان استفاده در درختان میوه، در هنگام متورم شدن جوانه ها در بهار می ­باشد.

استفاده از هر نوع کودی در کشاورزی وابسته به آنالیز خاک، برگ، آب و همچنین نوع محصول، سن گیاه، رقم کشت شده، سلامت گیاه و ... می­باشد و در مورد سولفات مس نیز این قانون کاربرد دارد. به طور معمول از 5 تا 50 کیلو در هکتار توصیه می شود. همانطور که گفته شد عنصر مس از طریق کمپلکس با عناصر دیگر توسط ریشه گیاهان جذب می شود و استفاده از ترکیبات سولفاته در این کود، جذب را توسط ریشه امکان­پذیر خواهد کرد. البته توجه داشته باشید که مقدار زیاد مصرف مس نیز نتیجه عکس داشته و باعث از بین رفتن گیاهان و میوه ها می شود. پس حتما قبل از استفاده از آنالیز خاک و برگ استفاده کرده و با کارشناسان آگاه مشورت نمایید.

استفاده از سولفات مس به عنوان قارچ کش

یکی دیگر از موارد استفاده از سولفات مس به عنوان آفت­کش و قارچ­کش در کشاورزی می­باشد. در واقع این ماده جهت کنترل ویروس­های باکتریایی و بیماری­های قارچی بر روی انواعی از محصولات کشاورزی کاربرد دارد. ترکیب این ماده با مواد دیگر نیز موجب اثرپذیری بیشتر بر بیماری­های گیاهی خواهد شد به عنوان مثال مخلوط سولفات مس و آلومینیوم برای درمان بیماری­های قارچی بر روی انگور، هنداوانه و میوه های هسته­دار کاربرد دارد یا مخلوط مس با آهک، که مخلوط بردو نامیده می شود، برای کنترل قارچ ها و باکتری ها در کشاورزی استفاده می شود.

کاربرد عنصر مس در دیگر موارد

سولفات مس به عنوان یک قارچکش علاوه بر کشاورزی، به عنوان یک ماده ضدعفونی کننده در دامپزشکی و کاهنده عفونت­های قارچی در پزشکی نیز کاربرد دارد. در مخازن آب و استخرها به منظور جلوگیری از رشد جلبک می توان از سولفات مس استفاده نمود و همچنین ساحل نشینان از این ماده برای ریشه‌کن کردن نرم‌تنان در اسکله و در امتداد ساحل استفاده می‌کنند. در واقع می توان با اضافه کردن 30 گرم سولفات مس و 30 گرم اسید سیتریک در 1 لیتر آب، برای هر 5 لیتر آب حوض، یک قطره از محلول ساخته شده استفاده کرده تا از رشد جلبک­ها جلوگیری به عمل آید. مخلوط مس سولفات و آمونیوم کربنات به عنوان ترکیبی برای سترون سازی خاک و جاوگیری از پژمرده­ شدن گیاهان جوان استفاده می شود.

این ماده به عنوان یک محافظ و نگهدارنده مناسب به منظور جلوگیری چوب­ها در مقابل پوسیدگی و آفت­زدگی و نیز در صنعت رنگرزی و دباغی نیز کاربرد دارد.

خطر مسمومیت عنصر مس در گیاهان

علاوه بر کمبود مس، جذب بیش از حد این عنصر توسط گیاهان، موجب ایجاد مسمومیت می شود. در واقع به علت وجود مس در سموم مختلف و استفاده مداوم از این سموم، علائم مسمومیت عنصر مس در گیاهان دیده می شود. سطح بالای مس موجب اختلال در جذب عناصر دیگر مانند آهن، مولبیدن و روی شده و علائم کمبود این مواد در گیاهان مشاهده می شود. این عناصر نیز نقش حیاتی در گیاهان داشته و کمبود آن­ها مشکلات زیادی در گیاه ایجاد می­کند.

غلظت زیاد مس موجب ترک خوردن و سیاه شدن میوه­، ایجاد نقاط نکروزه قهوه­ای، کاهش فرآیندهای متابولیسمی  و در نتیجه کاهش رشد در گیاهان خواهد شد. به عنوان مثال علایم مسمومیت در بوته خیار تغییر رنگ برگ خیار به سبز تیره متمایل به بنفش و در نهایت نکروزه شدن برگ خواهد شد.

منابع:

آقایی نصرلو، زهره، تغذیه عناصر غذایی معدنی در گیاهان، تحقیقات آموزش کشاورزی، 1398

بارکر، آلن وی، مترجم جهانشاه صالح، راهنمای تغذیه گیاه (جلد 1)، وزارت جهاد سازندگی، آموزش و ترویج، معاونت امور دام، 1398

مبلغی، مرتضی، تغذیه عناصر غذایی در گیاهان، جهاد دانشگاهی واحد اصفهان، 1397