آماده سازی بستر بذر ( بخش دوم )
در صورتی که شخم در زمان و عمق مناسب و به روش مطلوب صورت نپذیرد، شرایط نامساعدی برای جوانه زنی بذر و رویش گیاهچه فراهم می آورد. دیسک، دندانه، ماله، غلتک، شیارساز و نهرکن از ادوات آمادهسازی زمین هستند که پس از شخم اولیه زمین را برای کشت بذر آماده میسازند.
روش های شخم
شخم اراضی باید به نحوی انجام شود که 1-هیچ قطعه شخم نخورده باقی نماند، 2-تراکم خاک به حداقل برسد، 3-تسطیح زمین به هم نخورد و 4-در زمان صرفه جویی شود.
الف - شخم کناری (از هم): شخم از کنار هر قطعه شروع و به وسط زمین ختم می شود. این روش برای زمین هایی که کناره های آن بلندتر از مرکز زمین است، مناسب تر است، زیرا خاک مزرعه به مرکز هدایت شده و به تدریج مسطح خواهد شد (شکل 1- الف).
ب- شخم میانی (برهم): شخم از مرکز زمین آغاز و با حرکات رفت و برگشتی به طرفین مزرعه ادامه مییابد. این روش برای زمین هایی که در وسط بلندتر از کناره هستند، مناسب است. برای صرفهجویی زمان برای دور زدن تراکتور بهتر است که طول قطعات به اندازه طول زمین و عرض آن ها حداقل باشد (شکل 1- ب).
ج- شخم پیرامونی: در مزارعی که سطح نسبتآ صاف و یا شکل هندسی منظم (مربع یا مستطیل) دارند، قابل اجراست. شخم زدن از یک طرف شروع شده و با دور زدن به مرکز زمین پایان می یابد. در آخر کار قطعه کوچکی در وسط زمین باقی می ماند که امکان دور زدن تراکتور وجود ندارد، این قطعه را با عقب و جلو رفتن تراکتور یا ابزارهای شخم دستی شخم می زنند. این روش برای مناطق خشک و نیمه خشک مناسب تر است، زیرا در این روش جوی و پشته ایجاد نمی شود و از هدر رفتن رطوبت خاک جلوگیری می شود (شکل 1- ج).
شکل 1: شخم کناری (الف)، شخم میانی (ب)، شخم پیرامونی (ج)
د- شخم یک طرفه: با استفاده از گاو اهن های دو طرفه که دارای خیش های طرف راست و چپ هستند، انجام می شود و سطح خاک را مسطح بدون ایجاد جوی و پشته باقی می گذارد. برای این منظور از کنار زمین در طول مزرعه شیار اول را ایجاد کرده و پس از رسیدن به انتها و دور زدن، ضامن نگهدارنده محور گاو آهن را می کشند، در این حالت شیاری مجاور شیار اولی ایجاد می شود و خاک همیشه به یک سمت زمین ریخته می شود.
عمق شخم
عمق شخم با توجه به جنس زمین، قطر خاک زراعی و نیاز محصول شامل:
1- شخم سطحی (۱۵ تا ۲۰ سانتی متر)،
2- شخم متوسط (۲۰ تا ۲۰ سانتی متر)،
3- شخم عمیق (۲۵ تا ۳۰ سانتی متر) و
4- شخم خیلی عمیق (بیشتر از ۳۰ سانتی متر).
- شخم خیلی عمیق معمولآ در کشت محصولات مثل نیشکر و یا برای باز کردن لایه متراکم عمقی به کار می رود.
- نباتاتی که ریشه عمودی دارند، مانند: یونجه، چغندر قند و پنبه نیازمند شخم عمیق هستند.
- برای زراعت گیاهانی که ریشه افشان دارند مانند گندم و جو شخم متوسط کافی است.
- در مواردی که به علت عبور بیش از حد ماشین آلات، خاک تا عمق زیادی متراکم شده باشد، شخم عمقی خاک لازم است. در صورت وجود لایه غیر قابل نفوذ در اعماق لایه خاک سطحی باید با استفاده از زیر شکن و بدون اینکه خاک زیرین با خاک رویی مخلوط شود، آن را نرم و قابل نفوذ نمود.
ادوات آماده سازی زمین پس از شخم اولیه برای اهداف زیر به کار می روند:
1- خرد کردن کلوخه ها و نرم شدن خاک تا عمق ۱۵-۱۰ سانتی متری
۲- از بین بردن پستی و بلندی های شخم و هموار شدن زمین
۳- جمع آوری ریشه ها و ساقه های محصول قبلی و ایجاد سهولت برای حرکت ماشین بذر کار
٤- احداث نهرهای آبیاری و ایجاد جوی و پشته، مرز کشی و کرت بندی
دیسک
دیسک بهترین وسیله برای تسطیح زمین شخم خورده و خرد و نرم کردن کلوخه ها است. از تعدادی صفحات بشقابی به قطر حدود 45 تا 60 سانتی متر تشکیل شده که در فواصل معین روی محوری نصب شده و همگی حول محور مرکزی می چرخند.
دیسک ها به دو نوع معمولی (یک و یا دو محوری) و دیسک قیچی (افست، شکل 2)، تقسیم بندی می شوند. زاویه بین دو ردیف دیسک قابل تنظیم بوده و هر چه این زاویه بزرگتر باشد عمل خرد کردن کلوخه ها کامل تر خواهد بود.
موارد استفاده دیسک:
1- از بین بردن ساقه و کاه و کلش گندم و ذرت و پنبه و علف های هرز
2- پودر کردن خاک سطحی قبل از عمل شیار کردن
3- پوشاندن بذرهایی که به صورت دست پاش کشت شده اند
4- زیر خاک نمودن کودهای شیمیایی و کود سبز
شکل 2: دیسک آفست
دندانه (هرس)
هرس دندانه میخی برای خرد کردن کلوخه پس از شخم اولیه یا پس از دیسک زدن و در بهار، قبل از کشت، برای از بین بردن علوفههای هرز جوان استفاده میشوند؛ هنگام کار، دندانه های میخی در خاک فرو رفته و باعث خردشدن کلوخه ها، بیرون آمدن علف های هرز و یا مخلوط شدن بذر، کود سموم با خاک می شوند. (شکل 3). هرس دندانه فنری خاک را بهتر از نوع میخی خرد میکنند (شکل 4).
شکل 3: هرس دندانه میخی
شکل 4: هرس دندانه فنری
غلتک
غلتک مجموعه ای از صفحات فلزی ضخیم و دایره ای شکلی است که در کنار یکدیگر قرار گرفته و حول یک محور مرکزی می چرخند (شکل 5 و 6).
از غلتک برای خرد کردن کلوخه ها و متراکم سازی خاک سطحی استفاده می شود. در اثر شخم و یا یخبندان زمستانه ممکن است خاک کمی بالا بیاید، برای نشست این خاک و نیز چسبانیدن ریشه و طوقه برخی گیاهان زراعی (گندم و جو) که به خاطر یخ زدن خاک بیرون افتاده اند، از غلتک استفاده می شود.
غلتک برای خرد کردن کلوخه هایی که سخت و درشت هستند و با دیسک خرد نمی شوند، مناسب است.
شکل 5: غلتک کلوخ شکن
شکل 6: غلتک موج دار
کولتیواتور یا وجین کن
برای وجین علف های هرز کاربرد دارد و برای تکمیل شخم پائیزه و نرم کردن زمین در کشت بهاره نیز به کار می رود (شکل 7). از یک شاسی و تعدای تیغه های فولادی به شکل ها و اندازه های مختلف (فنری، پنجه غازی و دوار) ساخته شده و تیغه ها قابل تعویض می باشند که برای نرم کردن خاک و خراش دادن زمین و جمع آوری علف های هرز، سله شکنی و و مرمت جوی های کشت ردیفی مانند: چغندر، پنبه و ذرت و خاک دادن پای بوتهها استفاده می شود.
در اراضی سنگلاخ از وجین کنهای فنری استفاده می شود تا از شکستن مچ ها در هنگام برخورد با سنگ ها جلوگیری شود.
استفاده از این دستگاه در نرم کردن بستر بذر گیاهان علوفه ای بسیار ریز، متداول می باشد. از آنجا که خاک بسیار پودر و نرم می شود، از کاربرد این وسیله جز در مواقع ضروری باید اجتناب کرد.
شکل 7: کولتیواتور
شیار ساز
هر واحد دستگاه شیار ساز شامل دو صفحه برگردان است که در طرفین یک پایه مرکزی قرار دارند (شکل 8). از این دستگاه برای ایجاد جوی و پشته، بخصوص در زراعت چغندرقند، ذرت و پنبه کاری استفاه می شود.
شکل 8: شیار ساز
جوی کن
برای کشت گیاهان آبی در مناطق خشک و کم باران نیاز به جویهای آبیاری است (شکل 9)، ردیف کارها به جویکن نیز مجهزند، اما خطی کارها که برای کشت گندم و جو کاربرد دارند، معمولآ فاقد این قطعات هستند.
شکل 9: جوی کن
نهر کن
در کشت آبی، جویها در هر قطعه از مزرعه به فاصلههای 25-15 سانتیمتری در آورده میشوند ولی اطراف هر قطعه را برای ورود و خروج آب به آن قطعه نهر در میآورد. نهرکنها شبیه جوی کنها بوده ولی بزرگترند و عقبه آن ها قابل تنظیم است و میتوان نهرهای با سطح مقطع متفاوت بوجود آورد (شکل 10).
شکل 10: نهر کن
چاله کن
به اتصال سه نقطه تراکتور بسته شده و مته آن توسط محور تواندهی به دوران در میآید. بیشتر در باغها یا برای کشت درخت در مزارع بکار میرود (شکل 11).
شکل 11: چاله کن
مرزبند
مرز بند یا مرزکش از جمله ادواتی است که باتوجه به نوع محصول قبل یا بعد از کشت مورد استفاده قرار می گیرد. این وسیله عمدتا برای قطعه بندی و تحديد اراضی و ساختن کرت در کشت غرقابی به کار میرود (شکل 12).
مرز بند از دو بشقاب گود ساخته شده و بر روی یک شاسی روبروی هم سوار شده اند و ضمن حرکت تراکتور، از یک طرف خاک به داخل بشقاب ها وارد شده و از طرف دیگر به سمت وسط ریخته و به صورت پشته یا مرز در می آید. با دور و نزدیک نمودن بشقاب ها در مرز بند می توان پهنای مرز را تغییر داد.
شکل 12: مرز بند
ماله
زمین زراعی پس از چند سال از حالت مسطح و تراز خارج می شود، بنابراین لازم است هر چند سال یکبار نسبت به تسطیح و بازسازی زمین اقدام گردد. برای این منظور از ماله استفاده می شود (شکل 13).
ماله کوچک از یک چهار چوب فلزی با چند تیغه که حول محور دوران هستند، تشکیل شده و برای تسطیح سطح خاک شخم خورده روی زمین کشیده می شود.
برای تسطیح و شیب بندی مزارع بزرگ از ماله هایی استفاده می شود که دارای بیل بزرگی شبیه به گریدر است و روی شاسی بزرگی که با چهار چرخ پشت تراکتور کشیده می شود، نصب شده است. هر چه شاسی بزرگتر و چرخ ها بیشتر باشد، راندمان کار ماله بیشتر و بهتر خواهد بود.
برای شیب بندی و تسطیح اولیه اراضی بایر که پستی و بلندی زیادی دارند، از بولدوزر، اسکریپر و گریدر که جزو ماشین آلات راه سازی است، استفاده می شود.
گاهی بسته به شرایط فیزیکی و نوع کلوخه های زمین لازم است دو یا حتی سه بار روی زمین ماله کشید. آخرین نوبت کشیدن ماله باید در جهت آبیاری زمین باشد.
ماله کشیدن در زمین هایی که دارای کلوخه های سخت و بزرگ هستند مناسب نیست، زیرا ماله این کلوخه ها را به داخل خاک می فشارد و در ظاهر به نظر می رسد که زمین خوب تسطیح شده است، اما این کلوخهها طی عملیات بعدی به سطح خاک میآیند و مشکل ایجاد میکنند. بنابراین بهتر است ابتدا به کمک دیسک یا دندانه این کلوخه ها را نرم و خرد نمود.
شکل 13: ماله
برخی از کشاورزان طی آماده سازی بستر بذر، قبل از اجرای عملیات شخم، بقایای محصول قبلی را آتش می زنند. سوزاندن بقایای گیاهی نباید انجام شود، زیرا:
1-باعث از بین رفتن ماده آلی خاک می شود
2-ساختمان خاک را خراب می کند
3- هوا را آلوده میکند
4- خاک را در معرض فرسایش بادی و آبی قرار می دهد.
آتش زدن کاه و کلش و بقایای گیاهی محصول قبلی توسط زارعین برای اهداف زیر است:
1- آسان نمودن عملیات شخم بویژه در زمین هایی که زیر کشت گندم و جو بودهاند.
2- رفع مشکل فیتوتوکسین ها و برطرف کردن کمبود موقت نیتروژن
3- خرد کردن ساقه های ضخیم محصولاتی مانند ذرت و آفتابگردان و پنبه نیازمند دستگاه مخصوصی است، زارعین اغلب چنین دستگاهی را ندارند و با سوزاندن بقایا عملیات تهیه بستر را تسهیل می کنند.
4 - برگشت سریع برخی عناصر معدنی (مانند نیتروژن و پتاسیم) موجود در بقایای گیاهی به خاک
مقایسه معایب و عواقب سوء سوزاندن کاه و کلش با اهداف ذکر شده، نشان میدهد که این عمل نباید انجام شود:
1- ارزش ماده آلی از دست رفته، بیشتر از مقدار مواد معدنی است که در اثر سوزاندن به خاک می گردد.
2- از روشهای دیگری می توان به اهداف ذکر شده رسید، به طور مثال برای رفع مشکل لیز خوردن چرخهای تراکتور هنگام اجرای خاک ورزی در زمینی که کاه و کلش گندم و جو در آن باقی است، بهتر است شخم در وضعیت گاورو (خاک گاورو خاکی است که رطوبت آن به حدی است که به ماشین الات و پای دام و انسان نمیچسبد و در عین حال در اثر عملیات خاکورزی به خوبی از هم باز می شود. مقداری از خاک گاورو را اگر در دست بفشاریم شکل می گیرد؛ اما با ضربه ضعیفی به سهولت از هم می پاشد) انجام شود و تعداد خیش های گاو اهن را با نیروی تراکتور منطبق نمود یا حتی در تایر تراکتور آب تزریق نمود تا سنگین شده و لیز نخورند.
3- مشکل فیتوتوکسین ها را می توان با پیشبینی زمان برای پوسیدگی نسبی تأمین رطوبت طی دوان پوسیدگی رفع کرد. مشکل کمبود نیتروژن و عناصر معدنی را نیز میتوان با افزودن نیتروژن و کود شیمیایی به خاک مرتفع نمود.
بنابراین به جای سوزاندن بقایا باید آن ها را با خاک مرطوب مخلوط نمود تا به ماده آلی خاک و هوموس تبدیل شوند و از این طریق به بهبود ساختمان و خصوصیات فیزیکی خاک کمک نمایند. آتش زدن بقایای گیاهی فقط هنگامی قابل توصیه است که هیچ راه حلی برای رفع مشکلات مربوطه موجود نباشد و یا بقایای گیاهی شدید به آفات و یا امراض آلوده باشند.
منابع
1- ماشینهای کشاورزی، غلام رضا یاوری، منصور بهروزی لار، 1389
2- زراعت عمومی، کمال سادات اسمعیلیان، 1390
3- فرهنگ مصور ماشینهای کشاورزی، محمد علی رستمی، 1397