روش های کاشت گندم
امروزه تامین مواد غذایی یکی از دغدغه های مهم در هر کشوری بوده و تلاش بر این است که علاوه بر رفع گرسنگی، عناصر ضروری بدن نیز تامین شود. غلات گروهی از مواد غذایی گیاهی بوده که در تامین خوراک انسان و دام نقش مهمی داشته و گندم نسبت به دیگر اعضای این گروه، از اهمیت خاصی برخوردار می باشد. گندم سرشار از پروتئین (مهمترین پروتئین موجود در گندم گلوتن می باشد)، نشاسته، سلولز، چربی، انواعی از ویتامینها، عناصر معدنی مانند پتاسیم، فسفر، کلسیم، آهن، گوگرد، منیزیم، کلر، سدیم، مس، ید، منگنز و ... می باشد. کاشت این گیاه قدمت طولانی داشته و امروزه حدود 250 میلیون هکتار در سراسر جهان به کشت این محصول اختصاص داده شده است. در ایران نیز به دلیل مصرف بالای نان، گندم از اهمیت خاصی برخوردار بوده و عضو جدانشدنی سفره های ایرانی است و به دلیل تنوع محصولات تولیدی از آرد گندم، سالانه هر ایرانی حدود 220 کیلوگرم از این محصول را مصرف می کند، بنابراین شناخت روش های مختلف کشت برای دستیابی به عملکرد بهتر در واحد سطح برای هر تولیدکننده ضروری می باشد.
طبقه بندی گندم
گندم براساس زمان کاشت به دو دسته بهاره و پاییزه طبقه بندی می شوند. گندم بهاره در فصل بهار کاشته شده و دوره رویشی این نوع از گندم، در بهار و اوایل تابستان تکمیل و می توان محصول را در اواخر تابستان یا اوایل پاییز برداشت نمود. گندم بهاره به سرما حساس بوده و در فصل سرما از بین خواهد رفت. به دلیل فصل رویشی کوتاه، عملکرد کمتری نسبت به گندم پاییزه دارد. در واقع گندم بهاره را در مناطقی با زمستانهای سرد کشت می کنند که گندم پاییزه این مقدار سرما را نمی تواند تحمل کند.
گندم پاییزه در فصل پاییز کشت شده و در طول زمستان به صورت گیاهچه های جوان زمستان گذرانی کرده و یک مرحله از رشد رویشی خود را سپری می کنند. در فصل بهار با شروع فصل رشد، مرحله بعدی رشد شروع شده و محصول در اواخر بهار یا اوایل تابستان قابل برداشت می باشد. به دلیل فصل رویشی طولانی نسبت به ارقام بهاره، ریشه های حجیم و عمیقی داشته و محصول بیشتری نیز تولید میکند. ارقام پاییزه برای گلدهی به سرمای زمستانه احتیاج داشته (یک تا دو هفته دمای صفر تا دو درجه سانتیگراد) و اگر زمستان به اندازه کافی سرد نباشد، مقدار محصول به طور قابل ملاحظه ای کاهش پیدا کرده و گیاه به صورت علفی رشد میکند.
گندم های دوفصلی یا بهاره ـ پاییزه نیز در هر دو فصل قابلیت کشت داشته و حساسیت خاصی نسبت به سرما ندارند و در تمامی مناطق در صورت وجود شرایط محیطی مساعد، قابلیت کشت دارد.
گندم براساس تعداد کروموزوم ها که خصوصیات فیزیولوژی و مرفولوژی گیاه را تعیین می کند به سه دسته دیپلوئید، تتراپلوئید و هگزاپلوئید طبقه بندی می شوند. گندم های دیپلوئید 14 کروموزوم داشته و به صورت وحشی در مناطق جنگلی و بیابانی یافت می شود. ولی به مرور با تلاقی های انجام شده سطح پلوئیدی و تعداد کروموزوم ها افزایش پیدا کرده و با تغییر از فرم وحشی به فرم زراعی، اندازه بذر، تعداد بذر، تعداد برگ، مقاومت نسبت به عوامل نامساعد محیطی و دوره پُر شدگی دانه افزایش پیدا کرده است. گندم های تتراپلوئید 28 کروموزم داشته و گندم دوروم (Triticum durum) در این دسته قرار دارد. گندم دروم به علت گلوتن فراوان و خمیر غیرچسبنده، در تهیه ماکارونی و اسپاگتی استفاده می شود، در واقع بعد از گندم نان، بیشترین سطح زیر کشت، متعلق به این گونه است. گندم های هگزاپلوئید 42 کروموزوم داشته و گندم نان یا aestivum Triticum جزو این دسته می باشد. بیشترین سطح کشت در ارقام گندم، به این گونه تعلق داشته و به دلیل داشتن مقدار بالای پروتئینهای گلوتنین و گلیادین، در تهیه خمیرهای نانوایی کاربرد فراوانی دارد.
براساس میزان آب مصرفی در مزارع، این گیاه زراعی به دو دسته گندم دیم و گندم آبی تقسیم بندی می شوند. گندم آبی در مراحل مهم از رشد خود (زایشی و رویشی) توسط روش های مختلف، آبیاری می شود و در مقابل گندم دیم نیاز خود آبی خود را از طریق آب باران برطرف مینماید. تفاوت در سیستم آبیاری موجب ایجاد ایجاد تفاوت بین این دو نوع گندم شده است. در واقع عمق ریشه گندم دیم به علت کمبود آب، بسیار بیشتر از گندم آبی بوده ولی مقدار برگ های گندم دیم بسیار کمتر از گندم آبی می باشد. در واقع گندم دیم به دلیل مقدار کمتر آب با شرایط محیطی سازش پیدا کرده و مقدار سطح تعرق خود از طریق برگ را کاهش داده تا آب کمتری را از دست بدهد و به همین دلیل گندم دیم پنجه های کمتری نیز تولید میکند. حتی تعداد روزنه های موجود در برگ های گندم های دیم نیز کمتر از نوع آبی آن می باشد. از دیگر تفاوتهای موجود بین این دو نوع گندم، می توان به اندازه بزرگتر و وزن بیشتر بذر گندم آبی اشاره نمود.
روش های کاشت
در هنگام کشت گندم، عمق کاشت بسیار مهم می باشد چون کشت عمیق یا سطحی موجب اختلال در روند رشد شده و گیاهان به صورت یکنواخت سطح مزرعه را پوشش نمیدهند. بهترین عمق کاشت حدودا 4 تا 6 سانتیمتر می باشد. (شکل 1) در گندم دیم می توان کمی عمیقتر از گندم آبی، بذرها را در زمین قرار بدهیم. بذر گندم به دو روش مکانیزه و نیروی کارگر در سطح زمین پخش می شود ولی برای کشت دقیق و مناسب، روش مکانیزه انتخاب می شود. یکی از مزیتهای مهم کشت مکانیزه، استفاده بذر کمتر در واحد سطح بوده که در هزینه های اولیه صرفه جویی خواهد شد.
شکل 1: به ترتیب از راست به چپ: عمق زیاد، عمق مناسب، عمق کم
1- کشت نواری: اولین مرحله برای کاشت، انجام شخم و دیسک و تسطیح زمین بوده و از روش مکانیزه (دستگاه سانتریفیوژ) برای پخش بذرها استفاده می شود (شکل 2). به علت شیب مناسب جویچه ایجاد نشده و زمین را در قطعات بزرگ آبیاری مینمایند.
شکل 2: بذر یا کود در مخزن ریخته شده و توسط پروانه های موجود در انتهای مخزن، به اطراف پراکنده می شود.
2- روش کرتی: یک روش سنتی و قدیمی بوده و مخصوص زمینهایی با شیب نامناسب، متراژ پایین و مقدار آب کم می باشد. بعد از عملیات گاوآهن و دیسک، بذر را به صورت دستی در کل مزرعه پخش کرده و جهت به زیر خاک رفتن بذرها، توسط دستگاه دیسک خاک را زیر و رو می کنند و سطح زمین برای آبیاری، توسط مرزهایی به چندین کرت تقسیم بندی می شود. در این روش به علت وجود این مرزها، عملیات داشت به سختی صورت گرفته و سطح مزرعه به صورت کامل استفاده نشده و تولیدکننده عملکرد خوبی نخواهد داشت.
3- کشت خطی یا فاروئی: بعد از عملیات آمادهسازی زمین بذرها به وسیله دستگاه سانتریفیوژ یا کودپاش در سطح مزرعه پخش می شود و بعد از آن بوسیله دستگاه فاروئر پشته های با عرض 25 تا 10 سانتیمتری و با عمق 15 تا 10 سانتیمتری ایجاد می شود. در واقع این جویهای به منظور آبیاری غرقابی استفاده می شود. چون در پخش بذر نظم خاصی وجود ندارد، امکان رویش بذر در جویها (محل قرارگیری آب) نیز وجود داشته و به دلیل سایهاندازی گیاهان مستقر بر پشته ها، این گیاهان قابلیت نمو زیادی نداشته و محصول ضعیفی تولید خواهند کرد. بنابراین برای حل این مشکل، از دستگاه بذرکار برای این روش استفاده می شود (شکل 3). دستگاه بذرکار با رعایت فاصله استاندارد، بر روی پشته ها 2 تا 3 ردیف بذر را کاشته و هیچ بذری درون جویها قرار نمیگیرد و عملکرد در واحد سطح بهبود پیدا خواهد کرد. (شکل4)
شکل 3: دستگاه بذرکار مناسب برای کشت گندم
شکل 4: کشت به صورت خطی یا فاروئی، بر روی هر پشته 2 ردیف کشت صورت گرفته است.
4- روش کشت بر روی پشته های بلند
در واقع یکی از روش های جدید در کشت گندم به شمار میرود. پشته هایی به عرض 45 تا 70 سانتیمتری و بر روی پشته سه ردیف از گندم به فاصله 10 تا 20 سانتیمتری از یکدیگر قرار میگیرد. ارتفاع پشته حدود 12 تا 20 و عرض جویچه ها نیز 25 تا 30 سانتیمتر می باشد. آب را می توان درون جویچه ها رها کرده و به مرور توسط ریشه های گیاهان جذب شود. البته آبیاری غرقابی یکی از روش های آبیاری بوده و از روش آبیاری بارانی نیز می توان استفاده نمود. در این روش مقدار کمتری بذر مصرف شده و به دلیل کشت منظم و عمق مناسب یکنواختی در سبز شدن مزرعه به وضوح دیده می شود. به دلیل کشت مکانیزه عملیات داشت مانند کوددهی، کنترل علفهای هرز، آبیاری، کنترل آفات نسبت به روش های دیگر به سهولت انجام می شود. (شکل 5)
شکل 5: آماده سازی زمین برای کشت گندم بر روی پشته های بلند
منابع:
خواجه پور، محمدرضا، غلات، جهاد دانشگاهی (دانشگاه اصفهان)، 1393
ساتور، امیلیو، مترجم مجید جامیالاحمدی، دانشگاه فردوسی مشهد، 1384
مطیعی، محمدمهدی، گندم گیاه استراتژیک، الیما، 1392