هرس و شکل دهی درخت انار

• آخرین نظر: ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۱
• نوشته شده در : ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۱
• توسط : گروه علمی فیداست

درخت انار در نونهالی رشدی خوب و سریع دارد، در صورتی که شرایط نگهداری مناسب باشد، باردهی این درخت، زودتر صورت می گیرد. نوع تربیت و فرم هرس بر افزایش مقدار میوه و بهتر شدن کیفیت محصول، تاثیر مستقیم دارد.

تربیت نهال از سال اول پس از کاشت آغاز می شود. هدف اصلی تربیت در این نوع درختان، ایجاد زاویه و فاصله مناسب بین شاخه های اصلی گیاه، حفظ شاخه های بارده و به وجود آمدن اسکلتی مناسب برای درخت است.

عملیات هرس درخت نیز که شامل سربرداری برای حفظ ارتفاع درخت، تنک کردن قسمت های داخلی و تاج درخت برای رسیدن نور کافی، توزیع مناسب شاخه های بارده در قسمتهای جانبی تاج برای جلوگیری از آفتاب سوختگی و دریافت مواد غذایی به اندازه کافی، حذف پیوسته نرک، پاجوش و شاخه های خشک مزاحم است(شکل 1و 2).

شکل 1: حذف پاجوش در درخت انار

شکل 2: حدف و هرس شاخه نرک از درخت انار

اگر هرس فرم دهی برای درخت انار پس از کاشت انجام نشود، پس از چند سال تاج درخت شلوغ شده و شاخه های متراکم در قسمت هایی بالایی تاج به وجود می آیند. در نتیجه به علت عدم دریافت نور کافی قسمت های پایینتر، شاخه های میانی و پایینی درخت به تدریج خشک می شوند. میزان تولید میوه و کیفیت آن نیز کاهش می یابد.

اما اگر از ابتدای کاشت به هرس فرم دهی و هرس منظم در زمان رشد گیاه توجه شود، درخت دارای چارچوبی محکم با میوه دهی مطلوب سالیانه و با کیفیت خواهد بود.

هرس فرم دهی درخت انار

درخت انار به دو فرم تک تنه و چند تنه تربیت می شود. فرم تک تنه با 4 الی 6 شاخه برای تربیت درخت انار بسیار مناسب است. البته نوع تربیت درخت انار به رقم، شرایط اقلیمی منطقه و تراکم کاشت بستگی دارد. رقم رباب نی ریز به علت باردهی بالا، رشد رویشی زیاد، صدمه دیدن در برابر باد به شکل چند تنه تربیت می شوند. هرچه تراکم کاشت کمتر باشد تعداد تنه افزایش پیدا می کند. در یک باغ که درختان تک تنه هستند تعداد نهال در هکتار 1000تا 1200 خواهد بود در صورتی که در فرم تربیت چند تنه از 300 تا 500 نهال در هکتار استفاده می شود. در مناطقی که زمستان سرد دارند و احتمال سرمازدگی وجود دارد یا در اقلیمی که خطر آفتاب سوختگی میباشد تربیت درخت به شکل چند تنه بسیار مناسب است.

مزایا و معایب فرم تک تنه و چند تنه

از مزایای فرم تک تنه، افزایش کیفیت میوه، کاهش نیروی کارگری و سطح بالای مکانیزاسیون است اما برای حفاظت درخت باید از داربست های مخصوص استفاده کرد.

از مزایای فرم چند تنه کاهش تعداد درخت در باغ، افزایش تعداد میوه در هکتار و از معایب آن میوه های تولید شده کیفت پایینتری دارند. نیاز به نیروی انسانی بیشتری در هنگام هرس و برداشت است. نمیتوان از عملیات مکانیزه در باغ استفاده کرد و زمان برداشت طولانی می شود.

مراحل تربیت درخت به شکل تک تنه

• در بهار سال اول، سربردای درخت از ارتفاع 70 تا 100 سانتی متری انجام می شود.
• در پاییز سال بعد، از بین شاخه ها، شاخه ای که  قسمت بالای آن حداقل سه انشعاب فرعی مناسب دارند انتخاب و بقیه شاخه ها به طور کامل حذف می شوند.
• شاخه ای انتخاب شده که به آن بازو هم گفته مشود باید فاصله و زاویه مناسبی از یکدیگر و تنه داشته باشند به طوری که هیچ کدام از شاخه ها مزاحم دیگری نباشد. بهتر است زاویه بازوها با خط افق 45 تا 60 درجه باشد تا بازوها قبل از گسترش تاج درخت، در بین ردیفها فاصله مناسبی با ارتفاع از سطح زمین پیدا کنند تا امکان رفت و آمد نیروی انسانی و ماشین آلات وجود داشته باشد.
• از سال دوم به بعد فقط بازوها، اجازه رشد دارند، هر گونه شاخه اضافی روی بازوهای اصلی باید حذف شود. به درخت اجازه رشد بیش از حد داده نمی شود. این کار موجب تقویت شاخه های اصلی (بازوها ) می شود (شکل 3 و 4).

نکته: تربیت درخت در مناطقی که زمستان خیلی سرد دارند، بعد از رفع خطر یخبندان زمستانه انجام می شود. در غیر این صورت در پاییز و قبل از شروع زمستان میتوان شروع به هرس فرم دهی نمود، چون درخت فرصت کافی برای ترمیم زخم و سازگاری با فرم جدید را دارد.

هم چنین شاخه های درخت انار تیغ دار می باشند، در هنگام باردهی و سنگین شدن شاخه ها ، ممکن است تیغ ها منجر به صدمه میوه شده و کیفیت میوه کمتر شود در نتیجه فاصله مناسب بین شاخه از چنین آسیبهایی جلوگیری می کند.

شکل 3: مراحل تربیت به شکل تک تنه از زمان کاشت تا یک سال پس از کاشت

شکل 4: فرم تک تنه درخت انار

مراحل تربیت درخت به فرم چند تنه

• در فرودین سال اول سربرداری از فاصله 30 سانتی متری انجام می شود.
• در سال بعد، سه شاخه اصلی که زاویه مناسب نسبت به هم و تقارن کامل با درختان مجاور دارند انتخاب می شوند. بقیه شاخه ها از محل طوقه جدا و قطع می شوند.
• سایر عملیات فرم دهی، مشابه تربیت فرم تک تنه می باشد (شکل 5).

نکته: برای قطع شاخه ها از اره باغبانی استفاده شود. برای جلوگیری از سبز شدن جوانه ها در محل برش، اره را کمی به داخل تنه فروبرده و برش انجام شود. جدا کردن تنه جوشها چندین سال ادامه دارد تا در اثر رشد شاخه های نامناسب، فرم اصلی درخت از حالت معمول و مناسب خارج نشود.

• استفاده از چسب پیوند برای ترمیم قسمت های آسیب دیده و جلوگیری ازهوازدگی شاخه ها موثر است.
• در هرس انار، انتخاب محل برش بسیار مهم است زیرا علاوه بر هدایت رشد گیاه در مقدار رشد نیز تاثیرگذار است.
• شاخه هایی باید حذف شوند که به شکل شیب دار و کج درون شاخه ها رشد می کنند و علاوه بر سایه اندازی، مزاحم سایر شاخه ها نیز می باشند.

در پایان سال پنجم درخت فرم اصلی خود را پیدا می کند ولی از همان سال چهارم باید ارتفاع درخت با حذف شاخه های اضافی و دارای رشد عمودی، کنترل شود. ولی باید از خالی کردن تاج درخت به منظور جلوگیری از آفتاب سوختگی پرهیز شود.

شکل 5: هرس و شکل نهایی درخت انار به فرم چند تنه

هرس انار

 هرس انار از همان سال اول بعد از هرس فرم دهی آغاز می شود. پاجوش ها و تنه جوشهای فراوانی از محل برش روی تنه اصلی رشد می کنند که همواره باید حذف گردند در غیر این صورت، درخت اسکلتی بد فرم و نامناسب پیدا می کند.

در اوایل دوره رشدشاخ های مورد اشاره باید حذف شوند تا تمرکز درخت بر روی رشد تنه اصلی باشد و  اسکلت و فرم درخت حفظ شود. این کار در دو سال اول دو تا سه نوبت تکرار می شود. البته در ماههای گرم سال هرس انجام نمی شود زیرا تابش آفتاب شدید، باعث آفتاب سوختگی روی تنه و شاخه های نهال جوان می شود.

از سال دوم به بعد، هر ساله هرس درختان به دو صورت انجام می شود: هرس سبز (تابستانه) و هرس سیاه (زمستانه)

 هرس سبز (تابستانه)

در تمامی زمان هایی که گیاه رشد فعال دارد، جز زمانی که تابش آفتاب شدید است این هرس انجام می شود. نتیجه این هرس، افزایش در مقدار محصول و تنظیم باروری سالیانه است. شاخه های مزاحم و خشک، پاجوش ها و نرکها حذف می شوند.

در ماه های مهر و شهریور باید حذف پاجوش ها و نرکها انجام شود. زیرا این شاخه ها با میوه در رقابت با جذب مواد غذایی می باشند و در صورت حذف، تولید در سال جاری افزایش می یابد. البته اکثرا، این نوع شاخه ها در ماههای اردیبهشت و خرداد با دست، بدون اره و قیچی قابل حذف هستند اماباید دقت کرد تا به پوست درخت آسیبی وارد نشود.

با توجه به اینکه میوه روی شاخه های یکساله تا چند ساله ( اسپورها )، تشکیل می شود، حفظ اسپورها و شاخه های سال جاری درزمان هرس سبز، با هدف باروری درخت در سال آینده بسیار مهم است. بعد از گلدهی کامل و در اواسط تابستان، شاخه هایی که رشد عمودی دارند و فاقد جوانه گل و میوه هستند یعنی نرکها را شناسایی و آنها را هرس کرد.

در هرس سبز باید شاخه های بارده به طور متعادل در سطح جانبی تاج توزیع شوند. این امر باعث می شود تا میوه ها علاوه بر استفاده از نور و هوای مناسب از مواد غذایی به اندازه کافی استفاده کنند.

از نتایج هرس تابستانه، کوچک کردن درخت و افزایش کیفیت میوه از طریق رسیدن نور به فضای داخل درخت میباشد. مقدار نور دریافتی، بر روی گل انگیزی سال بعد نیز تاثیر مستقیم دارد.

هرس خشک (زمستانه)

در اواخر زمستان یعنی ماههای بهمن و اسفند، زمانی که درخت هنوز در خواب و رکود میباشد و قبل از باز شدن جوانه ها هرس خشک انجام می شود. این هرس که شامل حذف شاخه های اضافه، خشک و سرمازده احتمالی باشد، موجب تقویت درخت می گردد.

برای اینکه شاخه های بارده از فضا و نور کافی برخوردار شوند باید شاخه های اضافه را هرس کرد، در این زمان چون درخت دارای شاخ و برگ نیست، تشخیص و هرس شاخه های اضافه به راحتی صورت می گیرد. با حذف شاخه های اضافه، کربوهیدراتهای ساخته شده که منبع اولیه تامین انرژی برای رشد ریشه ها و تنه درخت هستند، به مقداری بیشتری برای تولید شاخه های بارده اختصاص داده می شوند و درخت ترغیب به تولید بیشتری شاخه هایی می شود که در آنها محصول دهی صورت می گیرد. توصیه می شود که این هرس بعد از سرمای سخت زمستان انجام شود.

هنگامی که پوست درخت به علت حمله آفات و حشرات صدمه ببیند و شاخه خشک شود، انتقال شیره پرورده از ساقه به ریشه قطع شده و در نهایت درخت ضعیف می شود. بنابراین سریعا باید چنین شاخه هایی را هرس و قطع کرد و بالافاصله پس از شروع رشد، یک یا چند پاجوش را جایگزین شاخه یا تنه بریده شده نمود.

در هرس زمستانه، علاوه بر حذف قسمت های اضافه و خشک سعی بر این است که اسکلت اصلی و ارتفاع مناسب درخت نیز حفظ شود. در این نوع هرس، شاخه های سرمازده نیز باید حذف شوند. اما تشخیص این نوع شاخه ها نیاز به تجربه کافی دارد. باغداران با تجربه، شاخه های سرمازده را به راحتی شناسایی و تشخیص می دهند. نوک سرشاخه های سرمازده حتی زمان خواب نیز در صورتی که خشک شوند، انعطاف ناپذیرند و می شکند. شاخه هایی که بیشتر سرما دیده اند، در بهار دیرتر از خواب بیدار شده و فعال می شوند.

احیای باغ های سرما زده

• در سال اول به درختانی که بخش هوایی آنها کف بر شده است، اجازه رشد داده می شود.
• در سال دوم نیمی از پاجوش ها را حذف می کنند و نصف پاجوش ها را برای رشد باقی میگذارند. در این حالت تعادل بین قسمت های هوایی و ریشه برقرار می شود.
• در سال سوم، بر اساس نوع تربیت یک یا سه شاخه از شاخه های قوی را گذاشته و بقیه را حذف می کنند.

هرس شاخه های بارده

 میوه انار روی شاخه های کوتاه یک و یا چند ساله (اسپور) که از شاخه های بالغ به وجود می آیند تشکیل می شود. اسپورها از سن 3 سالگی شروع به تولید میوه می کنند و تا 4 سال توانایی باردهی دارند (شکل 6). اما با افزایش سن این توانایی کاهش یافته و نیاز به رشد مجدد است. بنابراین انجام هرس به منظور رشد اسپورهای جدید و تحریک رشد در فصل جاری ضروری است. بهتر است اسپورها و شاخه های بارده را از بالای یک شاخه جانبی جوانتر هرس کرد تا شاخه بارده دوباره تجدید رشد کرده و توانایی تولید میوه افزایش یابد. هرس شاخه های بارده، باعث افزایش تعداد میوه در درخت، تولید میوه هایی با کیفیت بسیار بالا، افزایش مقدار آب میوه و میزان مواد جامد محلول می شود.

شکل 6:  شاخه های بارده درخت انار

جوان کردن درختان انار

ابتدا یک و یا چند پاجوش را حذف کرد و به مرور جایگزین تنه های پیر و مریض نمود. معمولا این عمل 3 الی 4 سال طول می کشد.

منابع

-تربیت و هرس انار (punica granatum L ) (اصول و روشها)، نرجسی، وحیده، مرکز تحقیقات وآموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی، 1398

-میوه کاری (عمومی و خصوصی)، انتشارات آموزش و ترویج کشاورزی، 1390

-هرس گلها و درختان میوه، کولویسیوس، جان وار، ترجمه ی خدیوی، عبدالله، انتشارات مرز دانش، 1390