پایگاه دانش

کاشت پسته در اراضی شور

مقدمه

شوری در منابع آب و خاک همواره یکی از موانع اصلی جهت کشت و پرورش گیاهان می باشد. امروزه به دلیل مصرف بیش از حد آب، کمبود آب های زیرزمینی و الگوی نامناسب آبیاری، معضل شوری نسبت به سال های گذشته، جدی تر شده است به طوری که حدود 16 درصد از مساحت کل ایران به دلیل شوری، قابلیت کشت و کار ندارد. در واقع شوری و خشکی موجب تغییر در الگوی کشت گیاهان زراعی و باغی در بخش های حاشیه ای کویر شده است و کشت گیاهان مقاوم به شوری مانند پسته، افزایش پیدا کرده است. البته شوری بیش از حد نیز در طولانی مدت موجب نابودی گیاهان پسته خواهد شد، بنابراین بایستی با روش های به-زارعی و مدیریتی، شوری خاک را کنترل کرده و از روند افزایشی آن، جلوگیری نمود.

تعریف شوری

در حالت کلی، خاک های شور به خاک هایی گفته می شود که مقدار نمک های خنثی در آن ها به حدی است که روند رشد گیاه، دچار اختلال می شود. در ابتدا باید تعریف مشخصی از خاک های شور، خاک های قلیایی و خاک های شور و قلیا ارائه دهیم.

در خاک های شور هدایت الکتریکی (EC) عصاره اشباع خاکی بیش از 4 میلی موس در سانتیمتر و میزان سدیم قابل تعویض آن کمتر از 15 درصد ظرفیت کاتیونی می باشد. میزان اسیدیته خاک های شور به طور معمول کمتر از 8.5 می باشد. در خاک های قلیایی هدایت الکتریکی عصاره اشباعی آن ها کمتر از 4 میلی موس بر سانتیمتر و میزان سدیم قابل تعویض بیش از 15 درصد ظرفیت کاتیونی می باشد. در خاک های قلیایی حضور سدیم و یون -OH موجب از هم پاشیدگی ذرات خاک و حل شدن هوموس خاک شده و جهت کشت اکثر گیاهان نامناسب می باشد.

در صورتی که هدایت الکتریکی خاک بیشتر از 4 میلی موس بر سانتیمتر و اسیدیته خاک بیشتر از 8.5 باشد، در اصطلاح به این خاک، شور و قلیا گفته می شود. بر اثر آبشویی بخش زیادی از نمک های خنثی و تاثیر سدیم بر خاک، اسیدیته خاک افزایش می-یابد.

در اثر وجود عناصر شیمیایی نظیر کاتیون های  +Na و Ca+2، یا آنیون هایی نظیر -Cl و SO4- آب دارای درجات مختلفی از شوری خواهد بود. بنابراین کیفیت آب آبیاری در باغات پسته بسیار حایز اهمیت است زیرا استفاده از آب های شور، مشکلات ناشی از خاک های شور را، چندین برابر می کند.

نمک های مهم خاک در مناطق خشک به 4 دسته کربنات ها، سولفات ها، کلریدها و نیترات ها طبقه بندی می شوند. در گروه کربنات ها، ترکیباتی مانند کربنات کلسیم یا آهک (CaCO3)، کربنات منیزیم (MgCO3)، کربنات سدیم (Na2CO3) و کربنات پتاسیم (K2CO3) وجود دارند. از میان ترکیبات کربنات وجود کربنات منیزیم و کربنات سدیم به شدت خاک را قلیایی کرده و رشد گیاه را دچار اختلال می کند. در گروه سولفات ها، ترکیباتی نظیر سولفات کلسیم یا گچ (CaSO4)، سولفات منیزیم (MgSO4)، سولفات سدیم (Na2SO4) و سولفات پتاسیم (K2SO4) از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. میزان سمیت سولفات سدیم و سولفات منیزیم برای رشد گیاه نسبت به دیگر ترکیبات سولفاته، بیشتر می باشد. کلرید کلسیم (CaCl2)، کلرید منیزیم (MgCl2)، کلرید سدیم (NaCl) و کلرید پتاسیم (KCl) از ترکیبات کلرید خاک می باشند. در این گروه نیز ترکیبات کلرید منیزیم و کلرید سدیم در روند رشدی گیاه، اختلال ایجاد خواهند کرد. از ترکیبات نیتراته نیز می توان به نیترات سدیم (NaNO3) و نیترات پتاسیم (KNO3) اشاره نمود. این املاح به سادگی از طریق آبشویی از خاک خارج می شوند.

یکی از معیارهای اصلی تعیین کننده کیفیت آب و خاک، وجود بی کربنات (HCO_3^- ) است. آهک در حضور آب و کربن دی-اکسید به یون کلسیم و بی کربنات، تبدیل می شود. در صورتی که مقدار بی کربنات از 122 میلی گرم در لیتر کمتر باشد محدودیتی برای رشد گیاه ایجاد نمی کند اما غلظت بیشتر از 366 میلی گرم در لیتر، برای کشاورزی مناسب نیست. از عوارض حضور بی کربنات می توان به کاهش تنفس ریشه، کاهش هورمون سیتوکنین، افزایش رسوب کربنات کلسیم در ریشه، کمبود روی، افزایش نسبت فسفر به آهن، اشاره نمود. یون بی کربنات میل ترکیبی زیادی با یون کلسیم دارد و در صورت ترکیب با یون کلسیم در خاک، میزان سدیم تبادلی خاک افزایش می یابد. افزایش سدیم موجب تخریب بافت خاک می شود که در نهایت منجر به کاهش تهویه و جلوگیری از رشد ریشه خواهد شد. در صورتی که مقدار آهک بیشتر از حد مجاز نباشد، به عنوان یک ماده موثر در برنامه های اصلاحی خاک استفاده می شود.

علائم شوری در درختان پسته

تحمل شوری در بین گونه های مختلف، بسیار متفاوت می باشد. گیاهان مقاوم به شوری در غلظت های بالا، حیات خود را حفظ خواهند کرد اما از نظر اقتصادی محصول مناسبی تولید نمی کنند. بنابراین بهتر است گیاهان مقاوم به شوری را در غلظت های پایین تر از حد تحمل، کشت نمود. در جدول زیر محدوده مقاومت گیاهان به شوری خاک را مشاهده می کنید.

  تاثیر شوری بر گیاهان                   Es/dsm 

 در اکثر گیاهان بی تاثیر                    0-2

محدود شدن رشد گیاهان حساس      2-4  

محدود شدن رشد بسیاری از گیاهان   4-8

 رشد گیاهان مقاوم                          8-16

 رشد تعداد محدودی از گیاهان مقاوم  16< 

 

تاثیر شوری بر رشد و عملکرد گیاه پسته به عوامل مختلفی نظیر بافت خاک، نوع عناصر تشکیل دهنده شوری، رقم، پایه، روش آبیاری، سن درخت، میزان کوددهی و سلامت گیاه، بستگی دارد. براساس تجربیات بدست آمده از باغات ایران و آمریکا، پسته شوری ds/m   12  را تحمل کرده و تاثیر زیادی بر عملکرد نهایی ندارد اما در شوری ds/m 18 گیاه فقط زنده مانده و محصولی تولید نمی کند.

از علائم شوری در درختان پسته می توان به ریزبرگی و محدود شدن رشد شاخه سال جاری، خشک شدن حاشیه برگ ها و در نهایت خشک شدن کامل برگ ها، خروج شیره از انتهای میوه، سیاه شدن و خشک شدن پوسته خارجی میوه، تراوش شیره از تنه درختان، تاخیر در گلدهی و میوه دهی، افزایش درصد پوکی، طولانی شدن دوره خواب و رکود زمستانه، اشاره نمود (شکل 1).

شکل 1: علائم شوری در درختان پسته

آبیاری باغات پسته در اراضی شور

آماده سازی زمین در اراضی شور و غیرشور از مهم ترین اولویت های احداث باغ می باشد. وجود لایه های سخت و متراکم در بخش-های زیرین خاک، نفوذ ریشه ها را در خاک مختل کرده و موجب نابودی گیاهان می شود. لایه های سخت به دلیل تجمع بیش از حد نمک و آهک و بر اثر تردد ماشین آلات کشاورزی، در طی سال های طولانی، ایجاد می شود. لایه های سخت را می توان از طریق حفر چاله یا کانال از طریق نیروی کارگر، مته، بیل مکانیکی و بیل لودر، تا حد قابل قبولی از بین برد. چاله ها یا کانال ها را توسط مخلوط خاک و کودهای حیوانی و شیمیایی، مجددا پر می کنند. نهال های جوان نسبت به خاک های شور، حساس تر می باشند. بنابراین تقویت گیاه در زمان کاشت توسط مواد آلی، احتمال آسیب بر اثر تنش های شوری را کاهش می دهد.

در اغلب موارد آبیاری نادرست، علاوه بر هدررفت آب و کاهش بازدهی در تولید، موجب افزایش درجه شوری خاک می شود. به منظور انتخاب روش آبیاری درست عواملی نظیر سن درخت، خصوصیات خاک، کیفیت و کمیت آب، شرایط آب وهوایی، میزان بارندگی، دخیل می باشند.

آبیاری کرتی (غرقابی): یکی از روش های قدیمی جهت آبیاری باغات پسته، آبیاری کرتی می باشد. در این روش مزرعه را به کرت های بزرگی تقسیم بندی کرده و آب را به داخل کرت هدایت می کنند. این روش به دلیل مصرف زیاد آب و کمبود منابع آبی، امروزه مورد استقبال نمی باشد اما در برخی از مناطق به صورت پراکنده، این روش استفاده می شود. در این روش به دلیل تماس مستقیم آب با تنه درختان پسته، احتمال آلودگی های قارچی، افزایش می یابد (شکل 2).

شکل 2: آبیاری کرتی باغات پسته

جوی و پشته یک طرفه: در این شیوه آبیاری دو روش وجود دارد. در روش اول جوی هایی به عرض حدود یک متر و عمق تقریبا نیم متر ایجاد کرده و نهال ها را در محل داغ آب کشت می کنند. در این روش اگر شوری آب بالا باشد در طول سال املاح زیادی بر روی پشته جمع خواهد شد و تجمع املاح موجب تنش شوری در درختان جوان می شود. به دلیل قرارگیری جوی ها در یک طرف درختان، ریشه ها عمدتا به سمت آب رشد کرده و امکان توسعه ریشه وجود ندارد. بنابراین توصیه می شود جوی را در هر دو طرف درختان ایجاد کرده و در هر نوبت آبیاری، آب در یکی از دو سمت، جاری شود (شکل 3).

شکل 3: آبیاری جوی و پشته یک طرفه

در روش دوم، درختان را روی پشته قرار داده و توسط جوی های کوچکی که در هر دو طرف درخت وجود دارد، آبیاری صورت می-گیرد. همراه با رشد درخت هر ساله فاصله جوی از درخت و عرض پشته افزایش می یابد تا از تماس آب با تنه درختان جلوگیری شود. در این روش تجمع املاح بر روی پشته خطر جدی برای درختان ایجاد نمی کند و جهت جلوگیری تجمع بیش از حد املاح می توان خاک را از سطح باغ جمع آوری کرده و به خارج از باغ انتقال داد.

جوی های عریض: این روش تقریبا مشابه روش کرتی می باشد. در این روش درختان در وسط جوی هایی با عرض حدود 3 متر کاشت می شوند و عمدتا این روش برای آب های با شوری بالا استفاده می شود. این روش برای خاک های با بافت سنگین به دلیل محدود شدن رشد ریشه، روش مناسبی نمی باشد. در این روش اگر عرض پشته ها زیاد باشد به تدریج مکان مناسبی برای تجمع نمک ها خواهد بود و می توان هر ساله در یک نوبت، املاح را از سطح خاک جمع آوری کرده و از باغ خارج نمود.

آبیاری تحت فشار: یکی از روش های نوین آبیاری، آبیاری تحت فشار است. آبیاری قطره ای زیرسطحی و بابلر از روش های رایج آبیاری در باغات پسته می باشد. در صورتی که خاک مزرعه از بافت سنگین و درصد شوری بالا برخوردار باشد بهتر است جهت کاهش اثرات منفی شوری، در فصل پاییز و زمستان و پس از استفاده از گچ به عنوان یک ترکیب اصلاح کننده، آبیاری سنگین یا غرقابی انجام شود. جهت افزایش راندامان آبیاری در چند سال اول 4 تا 5 نازل جهت آبیاری درختان، استفاده شود. خطوط انتقال آب در عمق حدودا 80 سانتیمتری و در دو خط که فاصله هر کدام از درخت حدودا 1.5 متر است، قرار می گیرد. به طور معمول رشد درختان در آبیاری قطره ای زیرسطحی بیشتر از آبیاری قطره ای سطحی می باشد (شکل 4).

شکل 4: آبیاری قطره ای زیرسطحی در باغات پسته

در روش بابلر، برای هر ردیف درخت، یک خط انتقال اصلی و برای هر درخت یک خروجی آب در نظر می گیرند. به منظور آبرسانی به تمام بخش های ریشه، اطراف درخت، به اندازه سایه انداز گیاه، طشتک ایجاد می کنند و به مرور زمان، عرض طشتک را افزایش می دهند. از مشکلات این روش می توان به هزینه بالای نیروی کارگری، احتمال خسارت به تجهیزات آبیاری، رشد علف های هرز، احتمال افزایش بیماری های گیاهی، مصرف بیشتر آب نسبت به آبیاری قطره ای، اشاره نمود. البته در این روش نسبت به روش های غرقابی و جوی و پشته ای، آب کمتری مصرف شده و اثرات شوری کمتری، مشاهده می شود (شکل 5).

شکل 5: آبیاری بابلر در باغات پسته

در حالت کلی نیاز آبی پسته با توجه به وضعیت خاک، درصد مواد آلی، نوع رقم، سن درخت، روش آبیاری، وضعیت تغذیه و سلامت درخت، میزان بارش سالیانه، زمان مصرف، تعیین می شود. به عنوان مثال در باغات پسته کرمان در طول فصل رشد از 8000 تا 15000 مترمکعب آب در هکتار برای رشد سالانه باغ لازم می باشد. به طور متوسط 8 تا 10 نوبت آبیاری برای درختان پسته انجام می گیرد. باغات پسته به طور میانگین هر 24 تا 30 روز آبیاری می شوند. به طور معمول با توجه به شرایط آب وهوایی اولین آبیاری در اواسط خرداد ماه انجام می شود. از پیامدهای ناشی از آبیاری بیش از حد باغات پسته می توان به رشد کاذب شاخه های سال جاری، گسترش آفات و بیماری، افزایش درصد شوری خاک، گسترش سطحی ریشه ها، سیاه شدن انتهای میوه ها، اشاره نمود.

روش های به زارعی و کاهش تنش شوری

به منظور کاهش درصد شوری و قلیایی بودن باغات پسته می توان از روش های زیر استفاده نمود.

1- افزایش تدریجی مواد آلی: پس از برداشت پسته در شهریور ماه می توان در فواصل بین درختان، گیاهانی نظیر جو یا منداب کشت نمود. این گیاهان از طریق آبیاری زمستانه باغات و نزولات جوی، جوانه زنی خود را آغاز کرده و در اواخر فروردین ماه توسط شخم نیمه  عمیق به خاک برگردانده می شوند. در واقع به عنوان کود سبز، درصد مواد آلی خاک را افزایش می دهند. استفاده از کودهای دامی (گاو و گوسفند) کاملا پوسیده و شخم عمیق آن ها به طوری که کاملا در خاک مدفون شوند، موجب کاهش شوری و بهبود وضعیت خاک خواهند شد (شکل 6).

شکل 6: کشت جو در باغات پسته

2- استفاده از گچ: پسته یک گیاه گچ دوست است و در خاک هایی که درصد CaSO4 بالاتری دارند، رشد مطلوب تری خواهد داشت. هر دو جز گوگرد و کلسیم برای بهبود خواص فیزیکی و شیمیایی خاک مناسب می باشند. در خاک های قلیایی به مرور زمان ساختمان خاک تخریب شده و نفوذپذیری آب و ریشه کاهش پیدا می کند. اضافه نمودن گچ در فصل خواب درخت، به تدریج موجب جایگزین شدن کلسیم به جای عنصر سدیم شده و در نهایت نفوذپذیری خاک را افزایش می دهد. لازم است پس از اضافه نمودن گچ، آبیاری سنگین در باغات پسته انجام شود.

3- جمع آوری املاح از سطح خاک: پس از گذشت زمان و آبیاری های مداوم، بر روی پشته یا محل داغ آب، املاح خاک تجمع خواهند کرد. جهت کاهش املاح، می توان خاک های سطحی را در دو نوبت و معمولا پس از یک دوره خشک و در اواخر دوره آبیاری از سطح مزرعه جمع آوری نمود. این کار نسبت به روش های دیگر، ساده تر و با هزینه کمتری قابل اجرا می باشد.

4- استفاده از ماسه بادی: استفاده از ماسه در خاک های رسی و سنگین موجب بهبود ساختمان خاک شده و زمینه نفوذ بیشتر آب، هوا و ریشه را فراهم می کند. در خاک های قلیایی به دلیل ساختمان نامناسب خاک، پس از هر بار آبیاری سطح خاک به سرعت خشک شده و سله می بندد و همین امر موجب تبخیر بیش از حد آب، خواهد شد. تبخیر آب موجب حرکت املاح خاک شده و منجر به تجمع املاح در سطح خاک می شود. به منظور کاهش اثرات شوری و جلوگیری از تبخیر سریع آب، می توان ماسه را در چندین نوبت به خاک اضافه کرده و با استفاده از شخم سطحی آن را با خاک مخلوط نمود. اضافه نمودن ماسه در یک نوبت برای باغات پسته مناسب نمی باشد و منجر به خشک شدن نهال های جوان خواهد شد.

5- توسعه ریشه و تعدیل اثرات شوری: ریشه درختان پسته دارای دو دوره رشدی متفاوت می باشد. اولین دوره در اوایل بهار و همزمان با گلدهی و دومین دوره پس از برداشت محصول می باشد. ریشه ها معمولا تا دو برابر قطر سایه انداز گیاه گسترش پیدا می کنند و در ضمن به صورت عمودی تا عمق 10 تا 12 متری در خاک نفوذ خواهند کرد. در صورت ایجاد ریشه های جدید و فعال، به طور چشمگیری درختان پسته با تنش های شوری و خشکی مقابله خواهند کرد. همانطور که هرس اندام های هوایی گیاه موجب بهبود عملکرد می شود هرس ریشه ها نیز موجب ایجاد ریشه های فعال و جذب بهتر مواد در درختان پسته خواهد شد. بهترین شیوه برای هرس ریشه، ایجاد کانال کود و چالکود می باشد. در واقع با حفر کانال و چاله در فصل خواب درخت، علاوه بر تغذیه درختان از طریق کوددهی، با قطع نمودن بخشی از ریشه های درخت، ریشه های جانبی افقی و عمودی در درختان پسته، تشکیل می شود (شکل 7). در واقع هرچه درختان پسته دارای ریشه های عمیق تری باشند مواد غذایی را از سطح های پایین تر خاک دریافت می کنند زیرا تجمع املاح در سطح بالایی خاک و ترکیب شدن آن ها با آب و نفوذ آن ها در بخش های سطحی خاک، موجب تنش های ناشی از شوری در گیاهان پسته خواهد شد.

شکل 7: حفر کانال جهت کوددهی درختان پسته

6- کابرد ترکیبات بیولوژیک: قارچ هاي میکوریزا با افزایش جذب عناصر با قابلیت کمتر نظیر فسفر، مس، روي و بهبود روابط آبي گیاه، موجب افزایش رشد گیاه و کاهش یون هاي سمي مي گردند. این قارچ ها قادرند تحمل و رشد گیاه را در شرایط شور بهبود بخشند و محدودیت هاي رشد گیاه را در شرایط شور برطرف نمایند. باکتري هاي ریزوسفري محرك رشد مي تواند از طریق توسعه سیستم ریشه گیاه، افزایش قابلیت جذب عناصر غذایي، بهبود ساختمان خاك و افزایش ظرفیت نگهداري آب و کاهش جذب سدیم، موجب مقاومت گیاه به تنش هاي شوري و خشکي شوند. این باکتري ها با تولید هورمون هاي گیاهي مانند اکسین، موجب افزایش وزن توده ریشه ها، افزایش رشد طولي، انشعابات فرعي، تولید ریشه هاي نازك تر و افزایش تارهاي کشنده مي شوند.

منابع:

شرافتی، عبدالحمید، پسته کاری کاربردی (چالش ها و راهکارها)، آموزش و ترویج کشاورزی، 1389

نائینی، محمدرضا، آشنایی با عملیات کاشت و داشت باغات پسته، انتشارات نسیم حیات، 1396

شرافتی، عبدالحمید، کاشت پسته در اراضی شور (با تاکید بر یافته های کاربردی)، آموزش و ترویج کشاورزی، 1393

 

 

لطفا دانش و تجربه خود در این مورد را به اشتراک بگذارید

لطفا پیش از ایجاد مطلب جدید موارد زیر را به دقت مطالعه نمایید:
پایگاه دانش این وب سایت محلی برای تبادل دانش و تجربه و بیان راهکارهایی برای ارتقای صنعت کشاورزی است. هنگام درج مطلب به نکات زیر توجه بفرمایید:
۱. برای درج عکس به داخل متن ، عکس را از گوشی یا کامپیوتر کپی نموده و در پنجره ویرایشگر سایت ، paste نمایید.
۲. در صورت نیاز ، مطلبی که ارسال می کنید را ویرایش کنید تا ابعاد عکس ها و اندازه و رنگ فونت ها ، هماهنگ با دیگر مطالب وب سایت بشود.
برچسب مناسب متن را از بین برچسب های تعریف شده انتخاب کنید و اگر مطلب شما نیاز به برچسب جدیدی داشت، مطلب را درج کنید و برچسب پیشنهادی را از بخش تماس با ما به مدیریت وب سایت اطلاع بدهید تا به لیست برچسب ها افزوده گردد.

فایل با فرمت های ( 'gif','jpg','png', 'jpeg', 'pdf', 'mp4', 'mkv' ) قابل آپلود می باشد.
فایل های پیوست:

نظر
آخرین نظر